85GA Nasjonalbiblioteket avdefinposio

Transkript

1

2 85GA07918 Nasjonalbiblioteket avdefinposio

3 VERDALSBOKA

4 VERDALSBOKA EN BYGDEBOK OM VERDAL VED LEKTOR EINAR MUSUM REDIGERT VED SKOLEINSPEKTØR JOHS. DAHL BIND H A KULTURHISTORIE A/S NIDAROS OG TRONDELAGENS BOKTRYKKERI TRONDHEIM 1956

5 9 fl Nasjonalbiblioteket * avdeling Osb

6 KIRKELIV I VERDAL KIRKESOGNENE Av lektor Einar Musum. I koppskattmanntallet av 1520 har vi opplysninger om de daværende sogns utstrekning. 1. Stiklestad (Stykelstad) sogn innbefattet gårdene på nordsiden av Verdalselven til Ydseelven samt Husan, Husby og Kvam på andre siden av denne og vestsiden av Leksdalsvatnet (Skjørholmen). Østover strakte sognet seg til Ekle, Hegstad, Stiklestad, Forbregd og Vist. På sydsiden av elven hørte to av Rosvoldgårdene (formodentlig store og nordre) til dette sogn, dessuten en Lerfald-gård, en Søraker-gård, By, Baglan og Fæby, Valstad og Vinne, formodentlig også Flåtten. 2. Leklems (Lleklems) sogn innbefattet det, som nå kalles Sjøbygda nordover til og med Gresset, Tokstad og Skjerset, altså alt på nord- og vestsiden av Ydseelva unntagen de tre under Stiklestad sogn nevnte gårder. 3. Lyngs (Lliogz) sogn omfattet Lyng, Mo og Haga på nordsiden av elva og på sydsiden en av Rosvold-gårdene (visstnok søndre), en Lerfalds-gård (formodentlig østre) og videre oppover til og med Gudding. 4. Agla (Agle) sogn innbefattet Hallem, Øgstad, Auglen, Kråg, Eklo, Landfald og Fåren med de nordenfor disse liggende gårder, dessuten Skrovegrenda og hele Leksdalen. 5. Hallan (Halle) sogn innbefattet Kjæran, Berg, en Søraker-gård, Høilo og alle sønnenfor disse liggende gårder, formodentlig også Rein og Risan. 6. Auskin (Skenne) sogn innbefattet på nordsiden av elven gårdene fra og med Volen til og med Breding og på sydsiden fra og med Levring til og med Østnes og Dillan. Rimeligvis hørte også Oppem med til dette sogn; men gården fins ikke nevnt i Hele Inndalen må ha tilhørt samme sogn.

7 10 VERDALSBOKA 7. Vuku (Voke) sogn omfattet hele den øvre del av dalen fra og med Vuku til Elnes, som den gang visstnok var den øverste gården i bygda. KYRKJELEGE TILHØVE I VERDAL Av skoleinspektør Johs. Dahl. Da kristendomen var innført i Noreg, vart det som vedkom kyrkja og gudstenesta fastsett ved lov, kristenretten som han vart kalla. Det var Olav den heilage og biskop Grimkjell som la grunnvollen til denne loven. Denne bispen, som var Olavs håndgangne mann med kristningsarbeidet, var det også som i store trekk organiserte kyrkja. Etter kristenretten skulle det vera minst ei kyrkje i kvart fylke. Denne kyrkja vart soleis kalla fylkeskyrkja og var for alle som budde i fylket. Eit fylke svara da omlag til våre prestegjeld. Fylkeskyrkja for Verdal stod på den gamle kongsgarden Haug, og var vigsla til St. Andreas. Det er vel mest truleg at den fyrste kyrkja som vart reist her, liksom på dei fleste andre stader var ei trekyrkje helst stavkyrkje. Seinare kom so den steinkyrkja som stod der til omlag år 1500 da ho vart øydelagt av elvebrot. Men brått må elva ha teke eit anna laup, for ein stor part av murane stod att. Etter ei gamal segn vart noko av steinen ført oppover til Stiklestad og brukt til å gjera denne kyrkja større, da ho no måtte brukast som fylkes-kyrkje, som ho opphavleg var for lita til. At denne segna var sann, synte seg no ved den siste restaurering av Stiklestad kyrkje. Da kalken vart skråpt av murane i det som var bygt til seinare, synte det seg at det var innlagt i muren som byggefang stykke av portalar, suler og kapitél av kleberstein. Dette er sikkert frå ruinane på Haug, og syner at kyrkja har hatt runde bogar, og i stilen vore mykje lik Stiklestad kyrkje. Ein veit i det heile lite om denne kyrkja, men ho må minst ha vori så stor som Stiklestad kyrkja er no, og å døme etter det som fanst i murane i Stiklestad kyrkja, må ho ha vore mykje forseggjort. Det som stod att av murane på Haug, førde major Kliiwer til Bjartnes og bygde uthus av. Det einaste som no merkjer ut plassen der kyrkja har stått, er morkne bein og kalka stein som kjem opp i dagen når dei pløyer og harvar. I store prestegjeld var det for mange både langt og uvegsamt å koma fram til fylkeskyrkja. Det varde difor ikkje lenge før folket i utkantane tok til å byggje kyrkjor for eiga rekning. Desse, som vart

8 kalla heradskyrkjor, stod frå fyrst av ikkje i noko samband med fyl-keskyrkja, eller hovudkyrkja som ho no vart kalla. I heradskyrkjone kunne dei halde gudsteneste, men alle ministerielle forretningar som dåp, nattverd, konfirmasjon og jordfesting var lagde til hovudkyrkja. Seinare vart desse kyrkjone dregne inn under kyrkjestyret i fylket og lagde under hovudkyrkja som annekskyrkjor. Slike er Vuku og Halle kyrkjor. Kva tid det frå fyrst av var bygt kyrkjor på desse plassane, veit ein ikkje noko visst om. Om Vuku veit ein berre det at den kyrkja som no står der, er vigsla 15/ og reist på same staden der det til den tid hadde stått ei kyrkje. Halle (Hallan) låg i utkanten av soknet, det vart difor bygt ny kyrkje for soknet på Vinne. Ho vart vigsla Den gamle kyrkja på Hallan stod til 1815, da lynelden slo ned i tårnet, og ho brann opp. Hovdingar og storbønder bygde også kyrkjor på gardane sine. Desse vart kalla høgendes-kyrkjor, som var små kapell og var heilt private. Eigaren brukte den prest han ville, og rådde som han sjølv fann for godt både over huset og tenesta der. Av slike kyrkjor var det ikkje mindre enn 4 i prestegjeldet. I Vuku sokn Auskind, der kyrkjetufta skil seg klårt ut som ein avmerkt firkant. I Stiklestad sokn: Lyng, Agle (Auglen), den gamle prestegarden og Leklem. På Lyng og Leklem kan ein av det som finst i jorda, so nokolunde finne ut kor kyrkjone har stått, men på Auglen finst det ikkje noko merke. Truleg er kyrkjetufta attvaksi med skog. Desse kyrkjone vart seinare som heradskyrkjone lagde under hovudkyrkja som anekskyrkjor med kvar sitt sokn. I Verdal prestegjeld var det soleis 7 kyrkjesokn. Men ved overgangen frå katolisismen til den lutherske læra vart det smått med prestar, av di alle katolske prestar som ikkje ville gå over til den nye læra, vart avsette. Det vart soleis vanskeleg å få prestar til alle kyrkjone, og etter vedtak i den «trondhjemske reformats» av 1588 vart alle 4 småkyrkjor i Verdal lagde ned. Det var også ting som gjorde at slike kyrkjor kom i vanry. I ei melding til kong Fredrik den II. om dei kyrkjelege tilhøva i Nidaros bispedøme, seier Kristian Fris, som da var befalingsmann over Trondhjerns len: «Det er dog sædvanlig at der ved sådanne kirker holdes messe og præken udi, og da gjør bønderne ved samme leilighed stort gjestebud så sådanne kirker med al rett kan kaldes ølkirker». Sokna som var lagde til desse kyrkjone, vart no lagde til dei 3 kyrkjone som var att. Auskind til Vuku og dei tri andre til Stiklestad, som no vart hovudkyrkja i prestegjeldet. 11

9 12 VERDALSBOKA STIKLESTAD KYRKJE Av skoleinspektør Johs. Dahl. I Trøndelag er det mange gamle kyrkjor, og millom dei er Stiklestad ei av dei eldste. I stil og byggemåte har ho og likskap med dei andre frå same tid. Men ho skil seg ut frå dei andre med det at mykje av det som er i samband med dette gudshuset, står i den nøyeste samanheng med det beste i soga vår. Ho skil seg også ut i det at ho i motsetnad til dei andre kyrkjor frå den tid ligg så lågt i landskapet. At ho er lagd på det lægste av Stiklestadsletta, må ha ein sers grunn, og denne kan ikkje vera nokon annan enn at ho er reist over den staden der Olav den heilage døydde. Om Olavssoga har det vore mykje strid millom eldre og nyare sogegranskarar. Men det ser ut som alle er samde i at kongen fall der altaret i Stiklestad kyrkje står. Dei som skynar seg på strategi og krigskunst frå den tid, finn det også mykje rimeleg at den hardaste striden må ha stått der kyrkja no står. Om det same vitnar også mange legendariske og historiske forteljingar. Soleis står det i ei gamal norsk homiliebok 1 : «Kirken på Stiklestad står på det hellige sted hvor hans blod var utgydt og han havde faret av denne verden». Og vidare at «selve den sten hvorpå han faldt kommer frem oventil ut av alteret». Eit skrift som dei for ei tid sidan fann i England, omtaler Olavs undergjerninger. I dette skrift som for ein del skal vera skrive av sjølvaste biskop Øystein, heiter det 2 : «Lang tid efter martyrens op-høielse blev der til ære for ham selv opført en kirke på det sted hvor hans blod blev utgydt. Da biskopen kom for at innvie kirken, traff det sig, at der i samme provins var en konge som lå i stor sykdom på grund av et onde i knæet. For at han kunde delta i festen, blev han på båd bragt opover elven henimot kirken og derefter kjørt av sine tjenere på en vogn og lagt i kirken. Efter at høitideligheden var endt, fortalte man kongen om den sten hvorpå den hellige martyr faldt, som endnu viser stenk av hans blod, og hvis øverste del sprang ud fra selve alteret. Han gik derfor hen og la knæet på stenen, og blev straks helbredet». Etter dette og meir til må ein ha lov til å tru at kyrkja verkeleg er reist over staden der Olav døydde, og at ho var vigsla til han. Fleire kunnige, millom dei prof. Johan Meyer, meiner at det ikkje so lang tid etter Olavs fall vart reist ei trekyrkje der. Denne 1 Utgitt av prof. Unger. 2 Nicolaysen: Årsb. fra Fortidsmindeforeningen 1881.

10 KIRKELIV I V ERDAL 13 Stiklestad kyrkje. Etter teikning av Gerhard Schøning i aret stod så omlag 100 år, til ho anten var falleferdig eller likevel måtte vike for å gi plass for den som no står der. Ein veit ikkje noko sikkert årstal for når Stiklestad kyrkje vart bygt; men etter dei kjeldor ein hittil kjenner til, må det vera i siste halvparten av det 12. hundreåret, helst millom 1150 og 80. Soga seier ikkje noko om kven som har bygt Stiklestad kyrkje. Mange har hevda at det må vera erkebiskop Øystein. Og er det så som Henrik Mathiesen meiner at han er fødd og vaksen opp på Rosvoll, som ligg på andre sida elva tvers overfor Stiklestad, så er det vel ikkje tvil om at han som kyrkjefyrste ville reise eit gudshus på den staden som visstnok frå barndomen av hadde gitt nøring til at han vigsla heile sitt liv til teneste for heilag Olavs sak. Det er ei vanleg langkyrkje av gråstein. Murane er «kistemur» 2 murar med millomrom som er fylt med sand og kalk. I den eldste

11 14 VERDALSBOKA del av kyrkja står murane på ein sokkel av kleberstein. Alle hjørna og råmor kring dører og vindauga er av kleberstein. Inn til kyrkja har det opphavleg vore tri døropningar. Den eine millom sakristiet og koret er trong, men mykje forseggjort med ein fin boge og siksakforsiringar. Den vakraste er portalen på langveggen mot sør. Bogen og sidone har siksakforsiringar. Kring bogen er det ein krans av greiner og bladverk. Sulor og kapitel er sers vakre. Ein legg merke til at dei ikkje er par. I dette som i mangt anna minner det om dei eldste delar av Nidarosdomen. Portalen på tvergavlen mot vest er sett saman av to portalar. Den eine hører vel opphavleg til der, men kor den andre er komen frå, er ikkje godt å seia. Mange trur han frå fyrst av har stått millom koret og skipet. Reint utruleg er det heller ikkje at han har stått i den gamle Haug-kyrkja. I seinare tid er det gjort ein utgang på nordveggen til barne-sakristiet, som er eit tilbygg av tre. Koret, som er noko smalare enn skipet, har korskvelv 2 halv-sirkelforma bogar av kleber kryssar kvarandre i toppen og kviler med endane på ei sule i kvart hjørne. Noko som alle legg merke til når dei kjem frammed kyrkja, er to firkanta hol på utvendig sida av koret mot aust. Mange lærde menn har freista å gi ei tyding på kva dei skal ha vore tenkt til, utan å kunne seia noko visst om det. Mykje rimeleg er ei tyding som prost Høyem gav ein gong han var i Stiklestad kyrkje: Utover bygdene var det før i tida mange spedalske og andre med fæle sjukdomar som ikkje fekk koma inn i kyrkja. For at desse skulle få gå til altars, sette dei eit bord utanom veggen, og desse «skåpa» var for å sette frå seg dei heilage kara. I dei gamle steinkyrkjone var det som regel ikkje vindauge mot nord. Det var mange grunnar for dette; millom anna ville dei stengje for demonar og andre vonde makter som helst kom frå nord. I Stiklestad har dei neppe teke slike omsyn, da det visstnok frå fyrst av har vore fleire opningar for vindauge på nordveggen. Eit av desse er det einaste som ikkje har vorte øydelagt ved ombygging og uforstandig modernisering. Over dette er det ein uvanleg rik prydnad. Millom greiner og frodig bladverk buktar seg ein drake og fantastiske dyre-former. Men det merkelegste er ein liten stein på vinstre sida. Der sit det ei kvinne i ei mykje usømeleg stilling, og har på den eine sida ei korg av fint flettverk og på den andre sida ein dall, som på ein prikk er lik dei som til dels enno vert brukt som smørdallar i Trøndelag. Mange lærde menn har freista å tyda dette utan å kunne

12 15 Teikning ar Gerhard Schøning Fra venstre, vestre portal som på den tida var mura att og det var sett eit vindauge midt på. seia noko visst om det. Nokre meiner det er berre fri fantasi ein frodig og glad kunstnar har sloppe seg laus og late det stå til. Andre meiner, og det skulle vera likså truleg, at det er eit innslag frå heidensk symbolikk. Altarbordet er av kleber. Midt på bordet er det eit korsforma hol. I dette låg det heilt til 1869 ei relikvie, som etter det 1 Karl Rygh melder, var 3 små lereftsposar vikla inn i ei blyplate. Til kvar pose var det festa ein pergamentlapp omlag 2 tommar lang, og med innskrift av «minuskler». Ved å løyse opp desse står det på den eine: De ossibus sanctorum in selio (av de helliges bein i Selja). På den andre: De ossibus beati iuonis (av den salige I vons bein). Dette romet er no tomt, relikvia er borte. Og da det ikkje finst i noka samling korkje på Universitetet eller i noko muséum, ligg det nær å 1 Melding 1870.

13 VERDALSBOKA tru at det rett og slett er kasta bort som \ erdlaust skrap under restaureringa i Det einaste som no er att av det opphavlege inventar, er døypefon-ten. Han er av kleber og eit av fotstykka av marmor. Utvendig er han prydd med kraftige liljer, som veks opp av eit gjørmet dynd symbol på menneskelivet, som tøyer seg opp frå dyndet mot sol og dag. Han er uthola, tek vel så omlag 1 hl. vatn og har avlaup i botnen. Det er frå den tid borna vart dukka under når dei vart døypte. Dette heldt dei ved sume stader fram til 1300-talet. Ein vakker sølvdisk omlag 4 tommar i tvermål med eit Kristus-hovud i botnen vart bortstolen i Kring kanten var det ei innskrift i hexameter frå det 13de hundreåret. Ved å løyse det opp kom det til å lyde slik: hostia sacra ihesus animæ fit hie optimus esus. 2 Omkring 1500 talet gjekk det eit jordras frå bakkane nordaust for kyrkja og la eit leirlag over kyrkjegarden og vidare utover. Leirlaget, som gjekk omlag 1 m. opp på veggene, gjorde at kyrkja såg så låg ut, og folk i seinare tid trudde at ho hadde sokke; men dette er ikkje tilfellet. Undergrunnen som kyrkja er fundamentert på, er hard, mo og grus. Heller ikkje ber murane merke etter at dei har teke skade 4v raset. Kva år raset har gått, er uvisst. Men det må vera i erkebiskop Gaute si tid ( ), fordi det syner seg at oppsittaren på Stiklestad da har fått eit jordstykke av Aust-Fåra som vederlag for det han hadde tapt ved utraset. Stiklestad kyrkje har etter den tid fått eit tilbygg mot vest på omlag 9V2 meter. Kva år dette er gjort, er uvisst. Men det må vera etter at raset gjekk, da murane står i leirlag og når ikkje ned til undergrunnen. Sume har meint at denne utvidinga vart turvande, da ho vart hovudkyrkje i staden for Haug; men likså truleg kan det vera at det var da småkyrkjone vart inndregne, og kyrkjelydane som høyrde under dei, vart lagde til Stiklestad. Stiklestad kyrkje må nærast ha vore ci valfartskyrkje heilt til reformasjonen. Utan at ein veit noko nærare om det, er det vel mykje truleg at dei pilegrimar som kom austanfrå på veg til Olavs heilagdom i Nidaros, stansa på Stiklestad. Men om dette seier soga lite. Ymse ting vitnar om at denne kyrkja har vore ansa framom andre. Millom anna er ho nemnd i eit testamente som kong Magnus Erikson og dronning Blanca sette opp. Det er dagsett 15de juli I dette 2 Etter ei gamal teikning av denne har lensmann Jon Suul fått gjort ein ny sølvdisk som han og hans frue Laura gav til Stiklestad kyrkje i 1940.

14 KIRKELIV I V ERDAL 17 Patell som var i Stiklestad kyrkje, men vart stolen bort i Etter teikning av L. D. Kliiwer. er det nemnt ein del kloster og kyrkjor som skal ha større og mindre gåvor, etter at dei begge er døde. Det som vedkjem Stiklestad, lyder slik «Likeså 10 mark sølv til kirkeprydelse». Om kyrkja har fått dette, og om det i såfall er brukt til pryd, veit ein ikkje noko om. Det er lite truleg, då Magnus, som levde lengst, var utfatig da han døydde. I samanheng med dette kjem ein likevel til å tenkje på vegg-dekorasjonane som kom til syne ved den siste restaurering, som etter det kunnige trur, skal vera frå seinmillomalderen. Opphavleg har vel denne kyrkja som dei andre frå den tid ikkje hatt tårn, sakristi eller våpenhus. Klokketårnet stod som regel for seg sjølv attmed kyrkja, slik som det enno er ved mange kyrkjor i

15 18 VERDALSBOKA Jamtland og Herjedalen. Når Stiklestad kyrkje fekk det fyrste tårnet på taket, veit ein ikkje noko om. I ei melding frå ei tilsynsnemnd frå 1649 heiter det m.m.: «Kirchetårnet vill endeligen nedbrydis och aff nye igjenn oppbygges, er stoer farligheed, når med Klocherne Ringis at dett da schall ned fallde, och giørre båede fokk, og Kir-chenn schade». Dette varsku har vel gjort at det i vart bygt nytt tårn av «tårnbygger» Oluf Joensen Hindrum. For arbeidet fekk han 100 Rd. I desember 1653 bles dette tårnet ned av ein fæl storm. Så fekk Oluf Hindrum 60 Rd. for å sette det opp att. Men i 1768 bles også dette tårnet ned, og den daverande kyrkje-eigaren, Sivert Flett, måtte byggje eit nytt tårn. Dette var det vel som i 1818 vart teke ned av frykt for at kyrkja ikkje tolde å bera det. I staden for dette vart det bygt eit åttekanta klokkehus. Dette stod til 1882, da det vart bygt nytt tårn, som er fundamentert frå grunnen. Byggmester var Martin Sevaldsen, Bakenget. Dette tårnet som vindskiene og meir til var bygde etter teikning av arkitekt Christie, men høvde lite til kyrkja, og vart difor ombygde ved restaureringa I 1646 vart det 4 klokkor i tårnet, no er det 2. Den største er omstøypt av Christian Fisknes, Sparbu, 1839, og den minste er støypt av M. Søberg & C. H. Sundt Dei katolske kyrkjone var, som ein veit, prydde både med skulptur og fargar. Altarkar og lysstell av dyrt metall; messeklede av fint ty med gull- og sølvprydnad på. Ettersom denne kyrkja stod i ei serstilling millom dei andre, må ein ha rett til å tru at det var overflod av slike ting, utan at ein no finn noko spor etter det. Det har vel gått her som på dei fleste andre stader, at dei som var sende til landet for å føre inn den lutherske læra, røva med seg alt som hadde verdi. Det var påbod frå kongen om «at aname det aller meste sølv som stander til fanges av alle sognekirker». Bileta vart kasta ut og brende eller på annan måte øydelagde. Og den underbare steinen i altarmuren, som visstnok var noko av det som valde mest forarging, vart sikkert nok teken bort. Det er også grunn til å tru at denne kyrkja som nærast var ei valfartskyrkje, vart meir ribba enn andre. Det fyrste hundreåret etter reformasjonen vart det ikkje gjort noko for å bøte på det som var tapt. Tvert imot; dei lutherske prestane hjelpte ofte til «å utrydde avguderiets levninger i Herrens hus», som dei sa. Det er vel mest truleg at det var da dei vakre dekorasjonane på veggene i Stiklestad kyrkje vart kalka over.

16 KIRKELIV I V ERDAL 19 Daypefonden i Stiklestad kyrkje. Det var ingen som visste at det fanst noko slikt før dei tok til med restaureringa av dei innvendige veggene i Dei vart da var at det var farge under det ytre kalklaget. Da dette vart meldt til riksantikvaren, kravde han at det skulle røkjast nøye etter om det kunne vera noko verdfullt som gøymde seg under kalken. Dette vart gjort av statskonsulent Domenico Erdmann, som med eit par assistentar skala av det ytre kalklaget og festa det som var laust innunder. Det synte seg da at det hadde vore en del bibelske bilete. På nordveggen, der det var minst øydelagt, kunne ein tydeleg sjå at det var scener frå lidingssoga. Det er to rader over kvarandre på begge langveggene i den eldste del av skipet. Felta er innråma over og under med ein svart frise og i millom med vertikale sulor. Det har sikkert vore bibelske bilete på sørveggen og, men der er det mest ingen ting att av dei. Høgt oppå sørveggen er det dessutan eit våpenmerke frå dansketida, og det norske våpenmerket. Det var måla på tørr kalk (secco) og hadde såleis lett for å skalla av.

17 20 VERDALSBOKA Den evangeliske gudstenesta skilde seg mykje ut frå den katolske, m. a. ved at kyrkjelyden, serleg ved salmesongen, tok aktiv del i gudstenesta. Dei ville ha meir lys i romet og større opning millom koret og skipet for å få betre kontakt millom prest og kyrkjelyd. Under den katolske messa, som varde berre ei lita stund, stod folket for det meste, eller låg på kne. Men den lutherske gudstenesta tok lenger tid, og da vart det sett inn stolar, så kyrkjelyden fekk sitja. Det var iser frå midten av det 17de hundreåret at det tok slik fart med restaurering og omgjering av kyrkjone og det som inni var. I 1649 oppmoder futen Niels Andessenn Klåebye 9 edsvorne lagret-tesmenn til saman med han og sorenskriver Marchus Marchussen å «besigtige» kyrkjone i Verdal. I ei melding om dette, dagsett 25/ , heiter det m. a. om Stiklestad kyrkje: «Udi Choerett och på dend sønndre siede i kirchenn er gjortt och indsatt fire nye vinduer och muurene till samme vinduer støerre udhuggett. Huelvingen offuer choersdørren som till forne var lüden och thrang, er nedbrutt och igjenn enn nye breed muuret huelving opsatt». Det syner seg av dette at det er i samband med utviding av korbogen at heile gavlen over han er riven ned. I staden for å mure han opp som han var før, sette dei opp ein trevegg. Ved siste restaurering vart murveggen ført opp til loftet. Veggene vart samstundes kalka over både innvendig og utvendig, og hadde dei gamle veggdekorasjonane vore spara før, så vart sikkert dei og kalka over no. Mykje av det som vart gjort, var vel både turvande og velmeint. Men da det ikkje var kontroll av kunnige folk, vart ikkje alt bra. Ein legg likevel merke til, at det meste er halde i den stilart som rådde til dei ymse tider. Som døme på måten dei bar fram sine gåvor til kyrkja i den tid, finn ein på ei tavle som no heng i våpenhuset der det står: Anno 1688 er Prædikestolens Stafering forbedret, item Prækestolens Opgang med. Kirkestolene og deres Klædning ganske af nye staferet til hvilken bekostning en del Guds Børn af Kjærlighet til Guds Ære og hans huses Prydelse haver frivilligen af egen Formue frembåret og hver med sine foræret penge som findes her nedtegnet hos enhvers nafne. Rasmus Ågesen Rdl. Johan Hoff... 1» Lars Læchlem... 4» Halvar Bjertnes... 1 Rdl. 2 ort Sevald Lein med sin moder... 1»

18 21

19 22 VERDALSBOKA Tomas Fåren... 2 ort Hans Landstad... 2» Olluf Mønsås... 2» Eskil Skrø ven... 1» 8 skil. Elling Fæbie... 2» Hans Pedersen Ovid... 2 Rdl. 1» Nils Brun... 1» Peder Hjermsta... 3» Erich Lund... 1» 2» Oluf Ottusen Sticksta... 2»16» Tørris Øxsta... 2» Hans Ellevsen Echle... 2» Bål Hallom... 2»16» Christen Sticksta... 1» 8» Jens Lyng... 2» Lars Hestegreen... 1 >^ Som ein ser, ville desse «Guds børn» ha namna sine publisert, og da dei ikkje hadde noka avis, måtte det bli på ei tavle i kyrkja. I 1655 fekk Stiklestad kyrkje altertavle, som er bygd av ein frå den tid kjent treskjærar, Johan Bilthugger. Ho er som dei fleste frå den tid i barokk stil. Dei som har skjøn på det, seier at ho ikkje er av dei beste han har bygt. For arbeidet fekk han 80 Rd. Tavla vart måla av Johan Hanssen Contrafeyer for ei godtgjering av 100 Rd. Men dei opphavlege fargane som høvde med stilen, er no gøymde under eit lag kvitmaling med gull. Dette vart gjort i av den svenske målaren Erik Walne, som har fare fram på same måten med fleire altartavlor i Trøndelag og vidare utover. Han har likevel havt så stor pietet for målarstykka i dei opne felta, at han har spara dei, men sett sine eigne laust utanpå dei andre. Dei opphavlege «vengene» tok han også bort og sette i staden noko som slett ikkje høvde. Heldigvis fanst dei gamle på mørkloftet, og er no å sjå i våpenhuset. Omlag på same tid fekk kyrkja 5 pulpiturar, høgstolar som dei og vart kalla. Desse var for lensherren og hans frue, samt for bispen, fogden og presten. Seinare fekk oberst Reichwein på Trones bygt ein stol for eiga rekning på norde vegg. Likeså Rasmus Ågesen Hagen på Maritvold. Enno var det ein privat stol i det sør-vestlege hjørnet. Han hadde serskilt oppgang og vart kalla «Lyngsstolen», da han vart nytta av oberst Schulz på Nord-Lyng. Da han døydde i 1808, vart ikkje oppgangen halden i stand, og vart riven ned i Dei som no ville leige stolen, fekk gå gjennom orgelstolen. Oberst Reichwein var ugift, eigar av Trones gård og noko anna jordgods på ymse stader i Verdal. Om stolen hans i kyrkja står det:

20 KIRKELIV I V ERDAL 23 Tri av dei 30 måla biletfelta på langveggene i kyrkja. «Han lot i Stiklestad kirke bygge på den nordre veg en prektig stol med særskilt opgang fra den nordre side av kirken med den regation at den skulde høre kirken til, og hvo som efter hans dager vilde benytte samme stol, skulde årlig betale til kirken 2 riksdaler (omlag kr. 3,20) og ligeså til Verdals fattige 2 riksdaler.» Reichwein gav også til kyrkja ein messehagel av svart fløyel med eit svært krusifiks av sølv på ryggen, og det Reichweinske våpen: ein pansret arm som held ein drueklase. Denne sølvplata med våpenmerket er ein gong i tida teken av messehagelen og sett på låket av ein sølvdåse til å gøyma altarbrød i. Messehagelen er no restaurert og vert brukt ved høgtidelege høve. Reichwein fekk løyve til å sette opp eit likkapell på nordre sida av koret. Da han døydde i 1717, vart liket hans lagt i ei eikkiste med prydnad av forsølva massing og sett inn i kapellet. I 1768 selde kyrkje-eigaren Sivert Flett kapellet til oberstløytnant L. D. Kliiwer på Bjartnes med «reservation for Reichweins kiste». Da Kliiwer og kona døydde, vart dei og sette inn der. Huset vart etter den tid ikkje halde i stand, og i 1867 var det så falleferdig at det måtte rivast ned. Dei 3 kistene vart gravlagde der huset stod. Over desse gravene er sette minnetavler på murveggen. I 1722 bygde Rasmus Ågesen Hagen eit nytt sakristi, som han gav til kyrkja. Over inngangsdøra til dette står desse bokstavane: RAASH SODN og årstalet Dette er forbokstavane til hans

21 24 VERDALSBOKA eige og kona sitt namn, ho heitte Siri Olsdatter Ness. Dei mange turistar som fer der forbi, prøver utan resultat å få ei meiing ut av dette. Det verste er at mange trur dette årstalet tyder alderen på kyrkja. På begge langveggene er det ei rad med bilete frå bibelsoga, i alt 30 felt. Det er måla på tre, og frå siste halvparten av seksten-hundretalet. Det er mykje truleg, som sume har hevda at dette skulle tene 2 føremål som dekorasjon og for å syne til under katekisasjon og religionsundervisinga, som da gjekk for seg i kyrkja i samband med gudstenesta. Presten eller klokkaren sa føre, og borna tok det opp til dei kunne det. Lærebok hadde dei sjølvsagt ikkje bruk for, da dei ikkje fekk opplæring i å lesa i bok. Som på dei fleste gamle kyrkjor var taket tekt med tjukk furuspon. Men i 1721 var det så falleferdig at det måtte vølast, og da vart det tekt med kromstein. På koret låg det spon under steinen heilt til 1920, da det vart lagt nytt undertak på heile kyrkja. Dette vart lagt på det gamle som er tilskapa med øks og fastgjort med trenaglar. Etter den lange krig med Sverike var Fredrik den IV i stor pengeknipe og måtte sjå seg om etter inntekter til den tome statskasse. Millom andre eigedomar som staten rådde over, var også kyrkjone. Desse vart no med jordegods, tiende og andre rettar selde ved offentleg auksjon. I 1723 vart alle 3 kyrkjone i Verdal selde på denne måten til Rasmus A. Hagen. Med unnatak av Nord-Noreg og byane, gjekk alle kyrkjone ved dette leitet over på private hender. Bispar, prestar, offiserar og proprietærar kjøpte ei eller fleire under føresetnad av at dei skulle gi gode renter for pengane. Men dei fleste vart skuffa, da inntektene i mange høve ikkje vart nok til å halde huset i stand. Kyrkjone kom til å gå i handel frå den eine til den andre, til dei i 1795 vart kjøpte av bøndene i kvart sokn. I 1880-åra vart «kirkekjøpa» innløyste av sokna, som no eig kyrkjone. Stiklestad kyrkje tok soknet over frå 1/ Etter Trondhjerns Adresseavis vart det fyrste orgelet i Stiklestad vigsla Det var bygdt av Gotfried Heinric Gloger, som døydde her 1779, 68 år gml. Han var sikkert også den fyrste organist, da han ved dette leitet er nemnt både som orgelbyggjar og organist. Dette orgelet var opphavleg på 536 stemmer og var for si tid eit godt instrument. I 1814 vart det reparert av orgelbyggjar og børsemakar Jørgen (Jørn) Dahl frå Åsen. Han sette også inn ei ny fløytestemme. Med stadig stemming og vøling var det i bruk til 1907, da det vart bygt nytt orgel på 14 stemmer av Adolf Fosnes. Dette var eit av dei

22 KIRKELIV I V ERDAL 25 Or gel galleriet i Stiklestad kyrkje. fyrste som var bygt etter pneumatisk system som enno var noko urøynt, og heilt bra vart det heller ikkje. Da dei ville ha eit fyrsterangs orgel til den nyrestaurerte kyrkja og til Olsokhøgtida i 1930, vart dette selt, og nytt pneumatisk orgel på 22 stemmer frå Jørgensens orgelfabrikk, Oslo, kom i staden. I 1812 var det på eit hengande hår at Stiklestad kyrkje skulle ha vorte rivi ned. Prost Brandt klagar over at ho er for mørk og «aldeles for liden til at rumme kun den halve del av de kirkesøgende». Da Halle kyrkje var falleferdig, gjer han framlegg om å rive Stiklestad kyrkje og byggje ei ny som er stor nok for begge kyrkjelydane. Det ser ut som dette på det næraste var avgjort før, idet Brandt seier: «For den upartisk dømmende er det innlysende at den både er aldeles ubekvem og upassende til Forsamlingshus og i en Forfatning der skynder på dens Nedbrydelse en Sag hvorom den samtlige Almue en gang var enig, og for hvilken herved findes nedlagt enhver enkelt Mands Tilståelse. Men stemningen har forandret sig, jeg vil ikke sige af Mangel paa at de mestendels indser det rette, eller af Uvilje for den gode Sag. Men deres forandrede Beslutning må søges i Tiidernes Vanskelighed, da man ogsaa i andre Ting faar hjelpe sig som man