Rapport nr. 3 Rekruttering for betre kvalitet

Transkript

1 Rapport nr 3 IS-1411 Rapport nr. 3 Rekruttering for betre kvalitet Rekrutteringsplan for helse- og sosialpersonell

2 Rapport nr. 3 fra Heftets tittel: Rekrutteringsplan for helse- og sosialpersonell Utgitt: 11/2006 Bestillingsnummer: IS-1411 Opplag: 3000 ISBN Utgitt av: Kontakt: Postadresse: Besøksadresse: Sosial- og helsedirektoratet Avdeling for sosial- og helsepersonell Postboks 7000, St. Olavs pl., 0130 Oslo Universitets gt. 2, Oslo Sentralbord: Heftet kan bestilles hos: Sosial - og helsedirektoratet v/trykksaksekspedisjonen e-post: trykksak@shdir.no Ved bestilling, oppgi bestillingsnummer: IS-1411 Bestillingstelefon: Bestillingsfax: Illustrasjon: Design og produksjon: Lars Fiske

3 RAPPORT nr. 3 Rekrutteringsplan for helse- og sosialpersonell REKRUTTERING FOR BETRE KVALITET SOSIAL- OG HELSEDIREKTORATET Avd. for sosial- og helsepersonell Oktober 2006

4 INNLEIING I samband med handsaminga av budsjettet for 2002 gav Stortinget regjeringa i oppdrag å lage ein ny handlingsplan for rekruttering av helsepersonell der det skulle leggjast vekt på konkrete tiltak for å rekruttere sjukepleiarar og anna omsorgspersonell til kommunane. Planen Rekruttering for betre kvalitet vart lagd fram på Kongsberg 20. november 2003, og skal verke i fire år fram til og med Denne planen byggjer på erfaringane frå handlingsplanen Rett person på rett plass for åra Det vart løyvt til saman 110 mill. kroner til tiltaka i planen i I statsbudsjettet for 2004 vart denne ramma auka til om lag 130 mill. kroner. Dette var òg ramma i 2005 og er vidareført med 124 mill. kroner i 2006, som er siste året i planperioden. Samla er det løyva om lag 490 mill.kroner til denne rekrutteringsplanen. I 2004 vart 96 mill. kroner, i mill. kroner og i ,5 mill. kroner forvalta av fylkesmennene. Avdette er 54 mill. kroner ei vidareføring av skjønstilskotet i handlingsplanen for eldreomsorga, medan 9 mill. kroner er tilskot til kvalifisering av ufaglærte over opptrappingsplanen for psykisk helse. Midlane skal nyttast etter det behovet kommunane har for kvalifisering av pleie- og omsorgspersonell. SHDIR mener både Rett person på rett plass og Rekruttering for betre kvalitet bør evaluerast, og vil vil ta initiativ til at ei slik evaluering kjem i gang i 2007 i samband med evaluering av kompetanseløftet Dette er den tredje rapporten som dokumenterer resultata frå rekrutteringsplanen. Utviklinga i planperioden skal dokumenterast ved KOSTRA-data frå Statistisk sentralbyrå. Men statistikken er ikkje tilfredsstillande. Det er brot i tidsserien for pleie- og omsorgstenesta som følgje av endra grunnlag for statistikken frå skjema til register i Vi kan difor ikkje nytte 2002 som grunnlag for vurdering av utviklinga i planperioden. I denne rapporten har tabellane berre tal for åra Det er framleis dårleg kvalitet i rapporteringa frå kommunane til registeret og ikkje fullgod kvalitet på KOSTRA-dataene som ligg til grunn for tabellane i denne rapporten 1. Endringar på +/-1 % (+/-1000 årsverk) bør difor ikkje tolkast i nokon retning, det ligg innanfor dei feilmarginane vi må rekne med i denne statistikken. I tabellverket i denne rapporten er i hovudsak nytta Personell i brukerretta pleie- og omsorgsteneste i kommunene, jf. kap Rapporten byggjer òg på rapportar frå kommunane og frå Fylkesmannen. Rapporten skal gi grunnlag for å samanlikne utviklinga i fylka og dessutan gi eit inntrykk av dei planane kommunane har for dei næraste åra. Målgruppa for rapporten er alle som arbeider med rekruttering og opplæring av helse- og sosialpersonell i kommunar, vidaregåande skular, høgskular, organisasjonar, Aetat mfl. Materialet er samla i ein database hos konsulent Hans Petter Hansvik, 7900 Rørvik, og spørsmål kan rettast til han på tlf eller hanspha@online.no. 2 1 SSB har i brukarrettleiinga til KOSTRA-publiseringa pr 15.juni 2006 teke atterhald når det gjeld tala. Utifrå dette og ei vurdering av PAI, løns- og driftsutgiftene i pleie- og omsorgstenesta i kommunane, har dei kome til at den reelle veksten har vore 1,5-2,0 %. Helse- og omsorgsdept har utifrå dette vorte einige med KS om at ein skal leggja til grunn at veksten har vore om lag 1900 årsverk.

5 Kontaktperson for rekrutteringsplanen i direktoratet er seniorrådgjevar Erling Steen, tlf og (mobil), eller ers@shdir.no. Særleg takk til Anne Eli Wangen hos fylkesmannen i Sogn og Fjordane for hjelp med nynorsken. Måloppnåing Målsettiinga for rekrutteringsplanen for helse- og sosialpersonell har vore å auke tilgangen på fagutdanna personell i kommunen si pleie- og omsorgsteneste med 4-5 % pr år, og å redusere vesentleg delen personell utan helse- og sosialfagleg utdanning. Rapportene fra dei første åra tyder på at det var mogleg for rekrutteringsplanen å nå denne målsettinga 2. Auken i årsverk utført av fagpersonell i åra har vore om lag 2,3 % pr år. Veksten har vore 4,1% pr år for yrkesgruppene med videregående opplæring, og 6,3% pr år for høgskuleutdanna personell. Målet om vesentleg reduksjon av personell utan fagutdanning ser ikkje ut til å bli nådd. Resultatet blei ein reduksjon på 2% for åra Dei endelege resultata for heile planperioden vil liggje førei Dei viktigaste årsaksfaktorane til resultatet, er auka opptak til høgskulane fra 4500 studenter i 1990 til studenter i Dette har ført til at tilgangen på universitets- og høgskuleutdanna personell er tilfredsstillende (med unnatak for tannlegar og psykologar). Når det gjeld yrkesgruppene med yrkesutdanning frå vidaregåande, har søkinga til helse- og sosialfaga gått ned. På den andre sida har Kompetansereformen saman med opplæringstilskot fra rekrutteringsplanen gitt bra tilgang på vaksne hjelpepleiarar og omsorgsarbeidarar. Det er stor avgang av personell fra sektoren. Sjukepleiarar har stor turn-over innan helse- og sosialsektoren, medan hjelpepleiarar/omsorgsarbeidarar er meir stabile i sektoren. Denne gruppa har stor avgang til attføring/uførepensjon sett i forhold til dei andre yrkesgruppene. Figur 1 Måloppnåing, personell med fag - og høgskoleutdanning, % av målet er nådd % av målet er nådd Mål Resultat Personell med helse og sosialfagleg utd. frå VGO Personell med helse og sosialfagleg utd. frå høgskole og univers. 2 Sidan SSB har teke atterhald når det gjeld 2004 og 2005-tala, jf fotnote 1, vert det og noko usikkerheit når det gjeld måloppnåinga for planen. 3

6 INNHALD Innleiing... 2 Måloppnåing PERSONELLSITUASJONEN Heile helse- og sosialnæringa Helse- og sosialpersonell i spesialisthelsetenesta Helse- og sosialpersonell i kommunal teneste Personell i brukarretta pleie- og omsorgsteneste i kommunane Utviklinga i pleie- og omsorgstenesta og i spesialisthelsetenesta Vurdering av personellsstatistikken i KOSTRA Rapportering til AA-registeret / KOSTRA For mange ufaglærde? Plantall TILGANG OG AVGANG PÅ PERSONELL Tilgang frå vidaregåande opplæring Tilgang frå høgre utdanning Samarbeid med utdanningsmyndigheitene Kven skal pleie dei gamle i framtida? Avgang av personell Kvar går dei som sluttar i pleie- og omsorgstenesta? Deltidsarbeid: arbeidskraftreserve og rekrutteringshinder Lønn Menn i omsorgsyrka STATUS FOR TILTAKA I REKRUTTERINGSPLANEN Tiltak 1 Styrkje tilgangen på hjelpepleiarar og omsorgsarbeidarar Program for kvalifisering av ufaglærde Kompetansereforma Tiltak 2 Tilgang på personell med høgre utdanning Tiltak for auka tilgang på tannlegar og tannpleiarar Rekruttering av legar Sjukepleiarar Tiltak 3 Desentral sjukepleiarutdanning Tiltak 4 Rekruttering av personell med utdanning frå utlandet Rekruttering av tannlegar med utdanning frå utlandet Rekruttering av sjukepleiarar og opplæring i nasjonale fag Program for kvalifisering av minoritetspråklege Tiltak 5 Vidareutdanning for helse- og sosialpersonell meir yrkesutdanning frå vidaregåande opplæring

7 Tiltak 6 Helse- og sosialfaga i vidaregåande opplæring rekruttering, fagstruktur og yrkestitlar Tiltak 7 Vidareutdanning av høgskoleutdanna personell Tiltak 8 Program for utvikling av kliniske spesialitetar / kliniske stigar Kliniske stigar i spesialisthelsetenesta Kliniske stigar i kommunehelsetenesta Tiltak 9 Program for etterutdanning i samarbeid med sjukehusa Tiltak 10 Prosjektet Undervisningssjukeheimar Tiltak 11 Intensjonsavtalen om eit inkluderande arbeidsliv og tiltak retta mot arbeidsmiljøet Tiltak 12 Motverke aukande geografiske skilnader Storbyprogrammet Tiltak 13 Kompetanseutvikling for personell i spesialisthelsetenesta SAMANFATNING AV OPPLÆRINGSTILTAKA: AKTIVITETAR OG TILSKOT INTERVJU MED UTVALDE KOMMUNAR Val av kommunar Kommunane si rapportering av resultat- og plantall for opplæring Kommunane si medverknad til opplæringa Ytingar til dei som gjennomfører utdanning Strategisk kompetanseplanlegging Nye og endra oppgåver Kommunane sine erfaringar med tilskotsordninga Kommunane si vurdering av utdaningstilbodet regionalt Helsearbeiderfaget Kommunane si vurdering av utfordringane i perioden LØYVINGANE TIL REKRUTTERINGSPLANEN

8 1. PERSONELLSITUASJONEN Analysane av personellsituasjonen i helse- og sosialsektoren er basert på ei inndeling av yrkesgruppene i fire kompetansenivå: Personell utan formell helse- og sosialfagleg utdanning: assistentar, heimehjelpar mfl. Personell med vidaregåande opplæring (vgo): hjelpepleiarar/omsorgsarbeidarar, helsesekretærar mfl. Personell med høgskoleutdanning: sjukepleiarar, vernepleiarar mfl. Personell med universitetsutdanning: legar, psykologar og tannlegar. For nærare omtale av dei ulike gruppene, sjå under tiltaka. Sidan den nogjeldande planen har hovudfokus på pleie- og omsorgsektoren i kommunane, gjeld dei fleste tabellane i denne rapporten personellet som arbeider i desse tenestene. Men vi startar med nokre tabellar for heile helse- og sosialnæringa og spesialisthelsetenesta for å syne heilskapen i helse- og sosialtenesta i Noreg. 1.1 Heile helse- og sosialnæringa Tabell 2 Sysselsette Årsverk %vis endr Sysselsette Årsverk Personar utan helse- og sosialfagleg utdanning ,0 % -1,1 % Hjelpepleiarar ,8 % 4,1 % Omsorgsarbeidarar ,2 % 10,7 % Helsesekretærar ,7 % 21,9 % Andre med vidaregåande opplæring ,9 % 9,2 % Sum personar med vgo ,3 % 6,8 % Sjukepleiarar ,9 % 7,4 % Sjukepleiarar med spesialutdanning ,0 % 13,6 % Helsesystrer ,1 % 6,8 % Jordmødrer ,3 % 6,0 % Sum sjukepleiarar ,8 % 8,6 % Fysioterapeutar ,9 % 13,2 % Ergoterapeutar ,0 % 12,8 % Sum ergoterapeutar og fysioterapeutar ,4 % 13,1 % Barnevernspedagogar ,8 % 19,9 % Sosionomar ,7 % 13,7 % Vernepleiarar ,6 % 17,9 % Sum barnevernspedagogar, sosionomar og vernepleiarar ,5 % 16,9 % Anna høgskoleutdanna personell ,5 % 11,0 % Sum høgskoleutdanna personell ,8 % 10,6 % Legar og legespesialistar ,3 % 7,0 % Psykologar ,6 % 19,6 % Anna universitetsutdanna personell ,2 % 8,0 % Sum universitetsutdanna personell ,8 % 8,8 % Sum sysselsette/årsverk ,0 % 5,4 % Kjelde: SSB registerbasert sysselsetjingsstatistikk Helse- og sosialnæringa i denne tabellen har ein vidare definisjon enn det som blir registrert i KOSTRA (Kommune-Stat-Rapporteringa). I SSB sin sysselsettingsstatistikk omfattar helse- og sosialnæringa også tannhelsetenesta, medisinske laboratorium, krisesentra, private barneverns - institusjonar, tiltak innanfor rusomsorga, private velferdsorganisasjonar som Raude Kross, Frelsesarmeen, Kirkens Bymisjon osb. KOSTRA omfattar berre den verksemnda som er kommunalt finansiert. 6 Då yrkeskodinga i sysselsettingstatistikken ikkje er gjennomførd i alle kommunar, kan gruppa Personell utan avslutta helse- og sosialfagleg utdanning, i ein del døme òg omfatta fagutdanna personell sjølv om utdanninga er relevant for arbeidet.

9 Heile helse- og sosialnæringa i Noreg femner om nærare årsverk fordelt på nærare tilsette i både privat og offentleg teneste. Dette talet omfattar om lag fleire årsverk enn den offentleg finansierte helse- og sosialtenesta. Det vil seie at om lag 85% av helse- og sosialtenesta i Noreg er offentleg finansiert. Årsverk i tenester som kommunane kjøper av private firma skal vere rekna som offentleg. Det skal difor ikkje ha noko å seie for statistikken om kommunane eller sjukehusa kjøper tenester frå private firma. Vi ser at personellet i snitt arbeider 78 % av eit normalt årsverk. Men dette varierer frå legar og psykologar, som arbeider om lag 100 % av eit normalårsverk, til dei ufaglærte, som berre arbeider 67 % i snitt. I perioden har veksten i årsverk vore på 5,4% i heile næringa sterkast for høgskuleutdanna personell med 10,6% vekst, mens personell med vidaregåande opplæring hadde ein vekst på 6,8%. Talet på ufaglærte minkar ikkje så raskt som ønskjeleg: Dei utgjorde 33% i 2005 mot 35% i Helse- og sosialpersonell i spesialisthelsetenesta Tabell 3 Sysselsette Årsverk %vis endr Sysselsette Årsverk Personar utan helse- og sosialfagleg utdanning ,4 % -0,9 % Hjelpepleiarar ,1 % -2,8 % Omsorgsarbeidarar ,0 % 0,0 % Helsesekretærar ,5 % 34,4 % Andre med vidaregåande opplæring ,0 % 14,0 % Sum personar med vgo ,3 % 4,6 % Sjukepleiarar ,4 % 4,1 % Sjukepleiarar med spesialutdanning ,8 % 17,4 % Helsesystrer ,3 % 7,4 % Jordmødrer ,1 % 5,8 % Sum sjukepleiarar ,8 % 7,1 % Fysioterapeutar ,3 % 9,6 % Ergoterapeutar ,2 % 13,2 % Sum ergoterapeutar og fysioterapeutar ,2 % 10,8 % Barnevernspedagogar ,6 % -1,7 % Sosionomar ,4 % 9,7 % Vernepleiarar ,9 % 17,6 % Sum barnevernspedagogar, sosionomar og vernepleiarar ,8 % 10,1 % Anna høgskoleutdanna personell ,0 % 9,0 % Sum høgskoleutdanna personell ,3 % 7,7 % Legar og legespesialistar ,4 % 8,2 % Psykologar ,0 % 15,7 % Anna universitetsutdanna personell ,4 % 22,5 % Sum universitetsutdanna personell ,1 % 9,8 % Sum sysselsette/årsverk ,7 % 5,2 % Kjelde: SSB Legespesialistar og psykologar med avtale med Helseforetakane er berre med i tal for årsverk, (skjemabasert statistikk) Av den grunn vert det ikkje samsvar mellom sysselsette og årsverk for desse gruppene Kjelde: SSB registerbasert sysselsetjingsstatistikk. Spesialisthelsetenesta omfattar somatiske og psykiatriske sjukehus, ambulanse - tenesta og frå 2004 rusinstitusjonane. Årsverk for legespesialistar og psykologar med avtale er inkludert og henta frå skjemabasert statistikk. Tabellen viser at veksten i personellinnsatsen i spesialisthelsetenesta heldt fram i I 2004 vart ansvaret for rusomsorga lagt til føretaka. Dette aleine førte 2304 nye årsverk inn i statistikken. Veksten innanfor somatikk og psykiatri var heller liten i 2004, medan det i 2005 vart om lag 2300 nye årsverk. Samla vekst dei siste to åra er 5,2 %, sterkast for høgskuleutdanna personell med 7,7 %, men også personell med vgo har hatt ein auke på 4,6 %. Hjelpepleiargruppa har minka med 243 årsverk på desse to åra medan helsesekretærane har vokse 7

10 med 560 årsverk (34 %) i perioden Dei ufaglærte er stabilt ei stor gruppe i spesialisthelsetenesta med om lag årsverk både i 2003, 2004 og Vi vil undersøke nærare kor desse arbeider. 1.3 Helse- og sosialpersonell i kommunal teneste Tabell 4 Helse- og sosialpersonell i kommunal teneste Sysselsette Årsverk %vis endr Sysselsette Årsverk Personar utan helse- og sosialfagleg utdanning ,9 % -4,1 % Hjelpepleiarar ,5 % 5,9 % Omsorgsarbeidarar ,4 % 10,9 % Helsesekretærar ,9 % 12,4 % Andre med vidaregåande opplæring ,6 % 2,1 % Sum personar med vgo ,4 % 6,7 % Sjukepleiarar ,7 % 10,1 % Sjukepleiarar med spesialutdanning ,1 % 12,5 % Helsesystrer ,2 % 6,1 % Jordmødrer ,4 % 4,1 % Sum sjukepleiarar ,7 % 10,1 % Fysioterapeutar ,7 % 2,1 % Ergoterapeutar ,8 % 11,3 % Sum ergoterapeutar og fysioterapeutar ,0 % 3,9 % Barnevernspedagogar ,7 % 14,3 % Sosionomar ,8 % 7,2 % Vernepleiarar ,2 % 15,8 % Sum barnevernspedagogar, sosionomar og vernepleiarar ,5 % 12,5 % Anna høgskoleutdanna personell ,6 % 13,9 % Sum høgskoleutdanna personell ,2 % 10,0 % Legar og legespesialistar ,9 % -0,7 % Psykologar ,9 % -39,8 % Anna universitetsutdanna personell ,3 % 7,7 % Sum universitetsutdanna personell ,6 % -2,8 % Sum sysselsette/årsverk ,7 % 3,2 % Kjelde: SSB registerbasert sysselsetjingsstatistikk, skjemabasert statistikk for fysioterapeuter med avtale. Her er sysselsette rekna ut frå same sysselsettingsgrad som fast tilsette. Tabellen viser utviklinga dei to første åra i planperioden. Både lønns- og personelldata tilseier ein liten vekst i perioden. I den kommunale helse- og sosialtenesta har den årlege veksten vore svakare enn i spesialisthelsetenesta. Tabellen viser at det i 2005 vart utført om lag årsverk i helse- og sosialsektoren i kommunane i Noreg. Årsverka vart utførte av om lag personar. Sterkast har veksten vore for høgskoleutdanna personell med 10 % frå 2003 til Veksten i personell med vidaregåande opplæring har vore 6,7%. Den samla kompetanseveksten har gitt ein reduksjon i personell utan fagutdanning på om lag 4% på desse to åra. 8

11 1.4 Personell i brukerretta pleie- og omsorgsteneste i kommunane Tabell 5 Sysselsette Årsverk %vis endr Sysselsette Årsverk Personar utan helse- og sosialfagleg utdanning ,9 % -1,6 % Hjelpepleiarar ,6 % 7,2 % Omsorgsarbeidarar ,4 % 12,8 % Helsesekretærar ,3 % 27,1 % Andre med vidaregåande opplæring ,2 % 6,2 % Sum personar med vgo ,8 % 8,3 % Sjukepleiarar ,6 % 13,5 % Sjukepleiarar med spesialutdanning ,1 % 3,6 % Helsesystrer ,3 % -11,7 % Jordmødrer ,7 % -9,0 % Sum sjukepleiarar ,5 % 11,3 % Fysioterapeutar ,0 % -19,3 % Ergoterapeutar ,5 % 6,0 % Sum ergoterapeutar og fysioterapeutar ,5 % -3,8 % Barnevernspedagogar ,2 % 17,2 % Sosionomar ,5 % 10,4 % Vernepleiarar ,7 % 22,1 % Sum barnevernspedagogar, sosionomar og vernepleiarar ,9 % 20,1 % Anna høgskoleutdanna personell ,8 % 13,9 % Sum høgskoleutdanna personell ,2 % 12,6 % Legar og legespesialistar ,4 % 14,5 % Psykologar ,4 % -4,3 % Anna universitetsutdanna personell ,7 % 11,4 % Sum universitetsutdanna personell ,7 % 12,3 % Sum sysselsette/årsverk ,4 % 5,7 % Kjelde: KOSTRA/SSB Sidan planen rettar seg særleg mot pleie- og omsorgstenesta i kommunane, har vi teke med ein tabell som syner personell i den brukarretta pleie- og omsorgs tenesta. Desse utgjer om lag årsverk. I den offisielle statistikken er det registrert om lag årsverk. Skilnaden er om lag 5000 årsverk som arbeider i administrasjon, reinhald, kjøkken og anna drift. I dei følgjande tabellane, vil vi berre nytte årsverk i brukerretta teneste. Dette gjev det beste uttrykket for ressurs - innsatsen til pasientane, og vert ikkje påverka av korleis kommunane organiserer drifta av kjøkken, administrasjon, osb. Ser ein perioden under eitt, har pleie- og omsorgstenesta blitt styrka med 5700 årsverk, medan heile helse- og sosialtenesta berre har vokse med 4500 årsverk. Samla har veksten i pleie- og omsorg vore 2,5% sterkare enn i heile helse- og sosialtenesta i kommunane. 9

12 1.5 Utviklinga i pleie- og omsorgstenesta og i spesialisthelsetenesta Figur 6 Årsverk i pleie- og omsorgstenesta i kommunane og i spesialisthelsetenesta i perioden Årsverk PO Årsverk SPHELSE Årsverk PO Årsverk SPHELSE SSB har publisert ein tidsserie for årsverk innanfor pleie- og omsorgstenesta basert på registerrapportane for åra Ein har rekna seg tilbake til 1995 ved endringstala frå skjemarapporteringa til KOSTRA. For har SSB teke atterhald. Dei meiner det har vorte betre rapportering frå kommunane i 2005 enn i Det vil seie at dei offisielle 2004-tala er lågare enn dei ville ha vore med rett rapportering. I denne figuren er difor 2004-tala justert i samsvar med veksten i løns- og driftsutgiftar i kommunane. Jf. også fotnote 1 side 2. Som nemnd i innleiinga, vil Shdir arbeide vidare for å få på plass korrekte tal for alle åra i planperioden. Syner det seg at tal for einskilde år er feil, vil vi be SSB korrigera dei offisielle KOSTRA-tala tilbake i tid. Figuren viser at ein i perioden hadde ein samla vekst i årsverk i pleie og omsorgstenesta i kommunane på årsverk (om lag 3% per år) og rundt årsverk i spesialisthelsetenesta i den same perioden (4% per år) 3. Rusinstitusjonane som vart overførte til spesialisthelsetenesta i 2004 med 2300 årsverk, er rekna med. Sjølv om media i alle desse åra har vore prega av meldingar om underskot og nedskjeringar når det gjeld sjukehusa, viser denne framstillinga at dei har hatt økonomi til å tilsetje fleire folk kvart einaste år For å få ei tallrekke der ein kan samalikne utviklinga frå 1995 er det nytta tal frå skjemabasert statistikk. Det er derfor ikkje heilt samavar mellom tala i denne tabellen og tabell 3.

13 Av veksten i pleie og omsorg er rapporterte som følgje av øyremerkte tilskot frå handlingsplanen for eldreomsorga (HPE) Dette svarer til ein årlig vekst på 3 4 %. Etter 2001 heldt veksten fram i 2002 med om lag 2100 årsverk, mens det i 2003 var status quo. Som nemnd tidlegare, kan svak vekst skuldast manglande rapportering frå kommunane. Sidan 1999 er det gitt øyremerkte tilskot til psykisk helsearbeid i kommunane. Det er rapportert at dei har utløyst 2337 nye årsverk i kommunane i åra (Kjelde: St.prp.nr ). For å nå målet i Opptrappingsplanen står det att om lag 2400 årsverk som må opprettast i dei siste fire åra i planperioden , eller om lag 600 pr år. Det har også dei siste åra vore auka behov for fagpersonell i samband med bruk av makt og tvang (jamfør 4A i sosialtenestelova) og som følgje av tidlegare utskriving av pasientar frå sjukehusa, men utan at dette kan talfestast nærare.. Mange tenesteområde har ei flytande grenseflate mellom helse- og sosialtenesta og pleie- og omsorg. Dette gjeld ikkje minst innan psykisk helsearbeid der både vernepleiarar og sjukepleiarar vert rapportert både som helse, sosial- og omsorgsteneste. Spørsmålet er om veksten i pleie- og omsorgstenesta reflekterer ei like stor betring av det samla helse- og sosialtenestetilbodet i kommunane? Det har vore ein vekst på 1200 fleire årsverk i pleie- og omsorgstenesta enn i heile helse- og sosialtenesta i kommunane. Det tyder på at nokre tenester er bemanna ned i denne perioden. Vi vil undersøkje nærare om dette er i brukarretta teneste og har ramma pasientane, eller om nedgangen representerer omlegging/reduksjon i administrasjon og driftspersonell. Figuren viser at årsverkinnsatsen til eldreomsorga stagnerte og gikk noko attende etter at dei øyremerka driftstilskota frå HPE vart lagde inn i ramme - overføringa til kommunane i Veksten har teke seg oppatt i i pleie- og omsorgsektoren. Årsaka kan vere at kommunane rapporterar vekst i psykisk helsearbeid som vekst i pleie- og omsorg. Kommunane tilpassar seg rapporteringskrava i dei statlege tilskotsordningane. Dette må ein ta omsyn til når ein nyttar øyremerkte tilskot som statleg styringsverktøy Vurdering av personellstatistikken i KOSTRA Ein føresetnad for å vurdera personellutviklinga i pleie- og omsorgsektoren, er at ein kan leggja KOSTRA-data til grunn for vurdering av utviklinga. Som det går fram av det som er skrive framfor, er dette vanskeleg no. Både SSB, HOD og KS meiner at veksten som tala viser, er for høg. Vi trur dette skuldast for svak rapportering i 2003 og For å vurdera måloppfyllinga i rekrutteringsplanen i åra må vi ha ei samanhengande tallrekke som viser den faktiske personellutviklinga på lands, fylkes- og kommunenivå, både samla og for dei ulike yrkesgruppene. Når HOD/KS har justert ned veksten med 1100 årsverk, stiller vi spørsmål om kor vi kan finne desse? Kva fylke, kommunar og yrkesgrupper er det rapportert for låge tal for i 2004? Dette er umogleg å svara på utan å gå inn i den einskilde kommune. Dersom ein ønskjer truverdige tal for denne perioden, er det ingen veg utanom å gjere ein slik gjennomgang. Sidan dette er tal som er henta frå Arbeidsgjevar- og Arbeidstakarregisteret, vil det vere mogleg å 11

14 retta tala bakover i tid. Det vil seie at ein kan rette både og 2004-tala, også seinare år, men ettersom tida går og folk sluttar og nye kjem til, vert dette stadig vanskelegare. Våren 2006 gjennomførte Shdir møter med eit tilfeldig utval på 34 kommunar som del av ei intern evaluering av Rekrutteringsplanen. Nøkkeltal for personell i kommunen si pleie og omsorgsteneste i flg. KOSTRA og anna statistikk fra SSB vart gjennomgått. KOSTRA-tala er basert på kommunen sin rapport til Arbeidsgjevar- og arbeidstakarregisteret (AA-reg) pr Det var dirfor avtalt med AA-registeret i Hamar at dei skulle sende ut uttrekk fra kommunane sine rapportar i forkant av møta, slik at kommunen kunne sjå gjennom grunnlaget for personellregistreringa i KOSTRA. Føremålet var at dei skulle møte med ei meining om kvaliteten på data for personell i pleie- og omsorgstenesta fra eigen kommune. Som grunnlag for vurderinga av kommunane si rapportering til AA registeret, blei det nytta oppslag i KOSTRA, førebels 2005-tall pr for pleie og omsorgstenesta.. Det blei også nytta tabeller og grafar frå statistikkpakkane som SHdir har utarbeida til Fylkesmennene. Desse skildrar personellutviklinga i perioden m.o.t. Sysselsette og årsverk, hs-teneste og brukerretta po- teneste Tabellar som viser del over 56 år og erstatningsbehov for hjelpepleiarar / omsorgsarbeidarar og sjukepleiarar Del med helse- og sosialfagleg utdanning. Deltid for hjelpepleiarar og omsorgsarbeidarar Rapport til AA-registeret/KOSTRA Opplegget med utsending av utskrift fra AA-registeret til kommunane på førehand for gjennomgang og kvalitetsikring fungerte dårleg. I mindre enn halvparten av dei utvalde kommunene hadde dei som representerte kommunen kjennskap til denne utskrifta. Av dei kommunane som hadde motteke utskrift, var det berre eit fåtall som hadde utført ein gjennomgang. Der det var kjent at kommunen hadde motteke utskrift, forsikra kommunen om at den ville bli gjennomgått. Shdir klargjorde at i den registerbaserte personellstatistikken tel både personell som har legemeldt sjukefråvær og dei som erstattar desse. Det vil difor vera ein differanse i forhold til stillingsheimlar i budsjettet og årsverk som tidlegare er rapportert på skjema til KOSTRA. I lys av at det var gjennomført ein runde med informasjonskonferansar for alle kommunane vinteren 2004, var forbausende mange av kommunane sine representanter ukjende med dette. Når dei tok omsyn til dette og fråvær blei trekt frå brutto-tala, var det likevel ca 50 % av kommunane som meinte at nivåtalet for 2004 og/eller 2005 var feil. Dermed blei også utviklinga feil for desse kommunane. Den andre halvparten av kommunane meinte at nivåtal og endringstal i årsverk var i samsvar med røynda. Blant dei utvalde kommunane var det ein del store kommunar med usannsynlige avvik I intervjuperioden låg berre førebels KOSTRA tal føre, og det 12

15 blei forventa rettinger i dei endelege tala pr fra SSB. Ein har i etterkant sett på korrigeringar for nokre av dei større kommunane som hadde usannsynleg endring i årsverk Kommune Førebels tal årsverk pr Endelege tal årsverk pr % vis endring % vis endring Tønsberg ,8 % ,8 % Stavanger ,3 % ,6 % Kristiansand ,5 % ,1 % Ringsaker ,8 % ,9 % Ålesund ,2 % ,1 % Førde ,5 % ,8 % Porsgrunn ,6 % ,6 % Med unnatak av Tønsberg, er det framleis så store avvik at ein ikkje kan friskmelde rapporteringa for desse kommunane. (For Porsgrunn vart det svært stort avvik i den endelege publiseringa.) I denne vurderinga er det teke omsyn til at SSB har gitt feilretting i 2005 og 2006 tilbakeverkande kraft for 2004, - så langt dette er mogleg. I dei endelege KOSTRA-tala er det framleis 103 kommunar som har endringar fra 2004 til 2005 med meir enn + / - 10%. Av desse, er dei største nemnd i tabellen over, men og andre store kommunar som Ski, Røyken, Skedsmo, Bamble og Haugesund er i denne gruppa. Større endringer enn +/-10% vert vurdert som lite realistisk å gjennomføre i praksis på eit år i pleie og omsorgstenesta, i alle høve i større kommunar For mange ufaglærte? Mange kommunar har reagert på at årsverk utført av personell utan helse- og sosialfagleg utdanning i brukerretta teneste verkar for høgt for deira kommune. Dei meiner det er registrert for mange utan slik utdanning, i høve til deira kunnskap om tenesta. Dette gjeld også sjølv om dei tek omsyn til at det alltid vil vere ein del vikarer som ikkje har utdanning. Desse kommunane opplever å ha ein tilfredsstillande rekrutteringssituasjon. Dei har og sett utdanningskrav for fast tilsetting. Moglege forklaringar til dette avviket kan vera: Kjøkken og reinhaldspersonell vert medrekna p.g.a. mangelfull yrkeskoding. Korttidstilsette og vikarar utan aktive arbeidsforhold er ikkje tekne ut i rapporteringa (program eller rutinefeil). Shdir si vurderning er at dersom ein skal kunne stole på registerbaserte data fra KOSTRA, må kvaliteten på innrapporteringa bli betre. Dette kan berre skje ved at dei ansvarlege for rapporteringa; kommunane, gjennomfører løpande internkontroll med si eiga registrering og rapportering. Vi registrerte overraskande og skuffande liten interesse for kvalitetssikring av KOSTRA-tala i dei kommunane vi snakka med. Mykje tyder på at det først og fremst er staten som har interesse av korrekte KOSTRA-tal for å kunne følgje opp 13

16 utviklinga i kommunane. Konklusjonen er at staten må ta eit fastare grep om opplæring og kvalitetsikring av rapporteringa til KOSTRA via AA-registeret. Shdir vil halde fast ved at del med helse- og sosialfagleg utdanning er ein enkel og god indikator for kompetansenivået i helse- og sosialsektoren. Indikatoren blir likevel utan meining i alle høve på kommunenivå, - når sjølve utvalet, tall årsverk, viser for store svinginger fra år til år og yrkeskodinga er utilstrekkeleg. Årsverk er del av ei rekke indikatorar i KOSTRA. Desse skal også bli tilpassa informasjon fra IPLOS for å vise årsverkinnsats ift pasient/brukergrupper. Ein føresetnad er at årsverka blir rapportert korrekt til AA-reg på kommunenivå. Sjølv om det er svake punkt ved rapporteringa, har vi ikkje anna val enn å nytta KOSTRA-tal for perioden som grunnlag for vurdering av måloppnåing i rekrutteringsplanen. Shdir vil ta opp med SSB at kvalitetsikringa av rapportane fra kommunane må bli betre. Ein kan ikkje gå inn i ein ny planperiode utan påliteleg statistikk over årsverk i kommunane si helse- og sosialteneste Plantall For å få betre oversikt over etterspurnaden etter personell i planperioden, har vi bede kommunane opplyse om dei planane dei har for rekruttering av ulike yrkesgrupper i Opplysningane er leverte på skjema til Fylkesmannen. Det vart bede om mest mogleg presise tal på nye årsverk som ein rekna med at kommunen ville trenge, eventuelt den reduksjonen ein rekna med. Tala skulle vera realistiske og innanfor den økonomiske ramma som kommunane ventar å ha i år framover. Tabell 7 Rekrutteringsplanane til kommunane Planlagt Resultat Plantal Resultat Plantall Personar utan helse- og sosialfagleg utdanning Hjelpepleiarar Omsorgsarbeidarar Helsesekretærar Andre med vidaregåande opplæring Sum personar med vgo Sjukepleiarar Sjukepleiarar med spesialutdanning Helsesystrer Sum sjukepleiarar Fysioterapeutar Ergoterapeutar Sum ergoterapeutar og fysioterapeutar Barnevernspedagogar Sosionomar Vernepleiarar Sum barnevernspedagogar, sosionomar og vernepleiarar Anna høgskoleutdanna personell Sum høgskoleutdanna personell Legar og legespesialistar Anna universitetsutdanna personell Sum universitetsutdanna personell Sum sysselsette/årsverk Når det gjeld resultat 2004 og 2005 er nok 2004-talet for lågt og 2005 for høgt. Jf. fotnote 1, side 2. 14

17 Kommunane sine plantall vert fastsette innanfor ramma av forventa økonomisk handlefridom kommande år. Vi ser at kommunane i 2004 venta at den stramme kommuneøkonomien skulle halde fram året etter. Det viste seg imidlertid at den blei betre enn forventa, og kommunane kunne tilsetje fleire nye årsverk i helse- og sosialtenesta. Mange av desse er komne som følgje av øyremerka midlar til psykisk helsearbeid. For 2006 planlegg kommunane om lag 1770 nye årsverk i si helse- og sosialteneste samla. Dette talet omfattar også om lag 600 nye årsverk i psykisk helsearbeid 4. Av desse reknar vi med at om lag 400 kjem i pleie- og omsorgsektoren. Dersom kommunane gjennomfører planane sine, vil det seie om lag 1170 nye årsverk til eldre, funksjonshemma og andre delar av helse- og sosialtenesta i kommunane. Regjeringa har ei målsetting om nye årsverk i pleie- og omsorgstenesta innan Ein reknar då i høve til nivået i Helse- og omsorgsdepartementet legg til grunn at det vart 1900 nye årsverk i pleie- og omsorgstenesta i 2005, jf fotnote 1. Det vil seie at det står att 8100 årsverk for dei fire åra Opptrappingsplanen for psykisk helse skal innan 2008 ha finansiert 4770 årsverk i kommunane ved øyremerka midlar. Av desse vart 2337 oppretta i åra Det vil seie at det står att 2433 årsverk i dei fire åra Vi rekner at om lag 1600 av desse kjem innan pleie- og omsorg. Reknar ein med årsverka i psykisk helsearbeid, står det att berre 6500 nye årsverk som skal opprettast i , eller omlag 1625 pr år. Om auken i rammeoverføringane til kommunane held fram i åra framover, er det fullt mogleg å nå målet om nye årsverk når ein inkluderar psykisk helsearbeid. Om det vert tilsvarende auke i den samla helse- og sosialtenesta i kommunane er eit anna spørsmål. Plantala for 2007 viser at kommunane satsar på høgskuleutdanna personell med årsverk. Dei vil også rekruttera om lag 900 med vidaregåande utdanning. Det gir ein liten nedgang i ufaglærte på 238 årsverk frå 2005 til Om kommunane rekrutterar i samsvar med planane og held fram med dette i åra framover, vil alle dei nye årsverka bli fagutdanna personell. SHdir vil vurdera om ein skal halde fram med å samla inn plantal frå kommunane i ei ny planperiode. 4 Iflg St.prp.nr 1 ( ), vart det oppretta 750 nye årsverk i psykisk helsearbeid i kommunane i For å nå måltalet på 4770, står det att 2400 årsverk som må opprettast innan planperioden sluttar i 2008, tilsv ca 600 pr år. 15

18 2. TILGANG OG AVGANG PÅ PERSONELL Korleis kan ein nå regjeringa sitt mål om nye årsverk i pleie- og omsorgs - tenesta innan 2009? For å finne svar på dette må vi sjå på korleis tilgangen er venta å bli i åra framover, og på den avgangen vi må rekne med. 2.1 Tilgang frå vidaregåande opplæring Tabell 8a Fagprøvekandidatar og avgangselevar Kjelde: SSB 5 FAGPRØVEKANDIDATAR OG AVGANGSELEVAR HELSE- OG SOSIALFAG VGO KANDIDATAR ETTER STUDIERETNING 89/90 90/91 91/92 92/93 93/94 94/95 95/96 96/97 97/98 98/99 99/00 00/01 01/02 02/03 03/04 04/05 Hjelpepleiar Omsorgsarbeidar Helsesekretær Ambulansearbeidar Barne- og ungd.arb Apotekteknikar Andre Sum KANDIDATAR ETTER STUDIEORDNING 89/90 90/91 91/92 92/93 93/94 94/95 95/96 96/97 97/98 98/99 99/00 00/01 01/02 02/03 03/04 04/05 Kandidater vg.skole Ordinære fagprøver /Praksiskand VO-AMO-kurs Anna Sum Fra 1997/98 er berre dei som har bestått tatt med. (tidlegare var dei som fullførte med stryk i ett eller fleire fag rekna med). Frå 2000/2001 er dataene supplerte med data frå NVB og HPR. Figur 8a Fagprøvekandidatar og avgangselevar helse- og sosialfag Andre Apotekteknikar Barne- og ungd.arb Ambulansearbeida Helsesekretær Omsorgsarbeidar Hjelpepleiar /90 90/91 91/92 92/93 93/94 94/ 95 95/96 96/97 97/98 98/99 99/00 00/ 01 01/02 02/03 03/04 04/ Frå 1997/98 skal berre dei som har tatt eksamen/fagprøve reknast med. Tidlegare vart dei som fullførte med stryk i eit eller fleire fag eller i praksis, og teke med. Undersøkingar i 2004 og 2005, tyder på at fylkeskommunane likevel har halde fram med å rapportera alle som har teke skule-løpet (ikkje fagarbeidarane) sjølv om dei ikkje fullførte i alle fag. Dette er retta for 2004, 05 og 06, men tala for kan framleis vera for høge.

19 Tilgangen på personell med fagutdanning i helse- og sosialfag frå vidaregåande opplæring har gått ned i løpet av 1990-åra. Det har særleg vore nedgang i nye hjelpepleiarar frå over 4000 i 1994 til 1532 i 1999/2000. Nedgangen er til ein viss grad kompensert ved at det har vore ein auke i omsorgsarbeidarfaget frå 400 i 1989/90 til over 2000 per år i slutten av 1990-åra. Etter 2000 har tilgangen på hjelpepleiarar og omsorgsarbeidarar auka. Dette er både eit resultat av programmet for kvalifisering av ufaglærte i forrige personellplan og noverande rekrutteringsplan, og av Kompetansereforma i utdannings - sektoren. Kompetansereforma har opna for at vaksne fødd før 1978 som ikkje hadde vidaregåande opplæring, fekk rett til slik opplæring og kan få vitnemål som hjelpepleiar eller fagbrev som omsorgsarbeidar på grunnlag av realkompetanse og supplerande opplæring i samsvar med fagplanane. Mange av dei ufaglærte kvinnene i omsorgsyrka har nytta dette alternativet. Mange vaksne har òg gått opp som privatistar eller teke fagprøve som omsorgsarbeidar. Men etter kvart som dei fleste har teke i bruk retten sin, vil tilgangen som følgje av Kompetansereforma gå ned. I tabellen er berre dei som har bestått eksamen eller fagprøve teke med (tidlegare var dei som fullførte med stryk i eit eller fleire fag og rekna med). Vi kan ikkje rekne med kandidatar som ikkje kvalifiserar for autorisasjon som helsepersonell. Frå 2000/2001 er data difor supplerte med data frå NVB 6 og frå HPR 7 over dei som har fått autorisasjon. Tala for 03/04 som vi fekk frå SSB samstemte ikkje med HPR som hadde langt lågare tal for nye autorisasjonar for hjelpepleiarar og helse - sekretærar i 03/04. Fylkeskommunane vart difor bedne om å rapportera særskilt til SHdir om dei som hadde tatt eksamen/fagprøve. Etter dette vart 2269 kandidater, dei fleste hjelpepleiarar/ helsesekretærar, tekne ut av tabellen. For 2004/05 fekk vil ein tabell frå SSB der alle som hadde fullført, vart tekne med. Også for dette året var det mange vi ikkje fann att i HPR. SSB laga då ein oversikt over dei som vart rapportert med fullført vgo i helse- og sosialfag frå fylkeskommunane, men som ein ikkje fann att i HPR og NVB. Dette er folk som ikkje hadde søkt autorisasjon eller høgre utdanning. Også for dette året måtte vi justera ned tilgangstalet, no med 1553 personar. Både SSB-tala og dei nedjusterte tala går fram av tabell 7b, differansen går fram i raudt. Tilgangen på hjelpepleiarar og omsorgsarbeidarar er om lag 3900 i snitt for dei tre siste åra. Sjølv om det er ei markert betring, er det eit godt stykke unna målet på Dei som vart fjerna frå tabellen har vore 3-4 år i desse utdanningane, men ikkje teke eksamen/fagprøve og dermed ikkje fått autorisasjon. Dei har fått kompetansebevis, men er ikkje kvalifisert til å utøve yrka på sjølvstendig vis. Dei utgjer 30-40% av avgangskulla i hjelpepleie- og helsesekretær-faga, og syner eit mogleg kvalitetsproblem i desse utdanningane. Dette er elevar som har fullført ei yrkesutdanning utan å få yrkeskompetanse. Det er mogleg at dei kan gjere ein god jobb som ufaglærte i sektoren, men det gjev eit uheldig signal til ungdommen om at desse faga passar for elevar med svak motivasjon og fullføringsevne. Vi vonar desse problema vil kunne løysast ved overgang til den nye helsearbeidarutdanninga som følgjer lærefag-modellen, sjå nærare omtale under tiltak 6. Målet i rekrutteringsplanen om eit nivå med tilgang på 4500 hjelpepleiarar og omsorgsarbeidarar kvart år er såleis vanskeleg å nå utan at det kjem ein auke i den ordinære søkinga til helse- og sosialfaga frå både ungdom og vaksne. Sjå meir om dette under Tiltak 1. 6 NVB= Nasjonal vitnemåldatabase 7 HPR= Helsepersonellregisteret 17

20 Tabell 8 b Fagprøvekandidater og avgangselever med vitnemål i helse- og sosialfag pr. fylke 2003/2004 og APOTEKTEKNIKER HJPL OMS.ARB H.SEKR AMBULANSE BARNE OG UNGD.ARB Anna SUM 2003/ / / / / / / / / / / / / / / /2005 ØSTFOLD AKERSHUS OSLO HEDMARK OPPLAND BUSKERUD VESTFOLD TELEMARK AUST-AGDER VEST-AGDER ROGALAND HORDALAND SOGN OG FJORDANE MØRE OG ROMSDAL SØR-TRØNDELAG NORD-TRØNDELAG NORDLAND TROMS FINNMARK SUM SSB-tall Differanse Tabellen viser store fylkesvise variasjonar i tilgangen frå helse- og sosialfag i vidaregåande opplæring. Figur 8 c Tilgang i høve til årsverk i tenesta Landet FINNMARK TROMS NORDLAND NORD-TRØNDELAG SØR-TRØNDELAG MØRE OG ROMSDAL SOGN OG FJORDANE HORDALAND ROGALAND VEST-AGDER AUST-AGDER TELEMARK VESTFOLD BUSKERUD OPPLAND HEDMARK OSLO AKERSHUS ØSTFOLD 0,0 % 1,0 % 2,0 % 3,0 % 4,0 % 5,0 % 6,0 % Høve mellom tilgang på hjelpepleiarar og omsorgsarbeidarar og årsverk i pleie- og omsorgstenesta etter fylke. I figuren er lagt til grunn gjennomsnittstal for avgangselever og fagprøvekandidatar for 04/05 og 05/06. Vi rekner at fylka må ligge rundt 5% for å dekke avgangen. Rogaland er det einaste fylke som er sjølforsynt med helsefagarbeidarar. 18