Jakta på det regionale mennesket

Transkript

1 Finn Ove Båtevik Grethe Mattland Olsen Barbro Vartdal Jakta på det regionale mennesket Om bulyst og regionale tilpassingar i Møre og Romsdal Arbeidsrapport nr. 136 Høgskulen i Volda Møreforsking Volda

2 Prosjekt: Jakta på det regionale mennesket Prosjektansvarleg: Møreforsking Volda Prosjektleiar: Finn Ove Båtevik Medforfattarar: Grethe Mattland Olsen og Barbro Vartdal Finansiering: Møre og Romsdal fylkeskommune v/nærings- og miljøavdelinga Norges Forskingsråd Ansvarleg utgivar: Møreforsking Volda ISBN: ISSN: Sats: Finn Ove Båtevik Opplag: 100 Trykk: Egset Trykk AS, 6100 Volda Distribusjon. Haugen Bok, 6100 Volda Tlf. (ISDN): Faks: E-post: SfS bok Volda, pb. 278, 6100 Volda Tlf. (ISDN): E-post: Om arbeidsrapportserien: Arbeidsrapporten er faglege og vitskaplege arbeid som ikkje fullt ut stettar krava til forskingsrapportar. Det kan vere delrapportar innanfor større prosjekt, eller lærematriell knytt til undervisningsføremål. Arbeidsrapportane skal vere godkjende av anten dekanus, gruppeleiar, prosjektleiar (for IAAI: instituttleiar) eller ein annan fagperson dei har utpeika og forskingskoordinator ved HVOMFV. Kvalitetssikringa skal utførast av ein annan enn forfattar. 2

3 Forord Denne arbeidsrapporten er utarbeidd med tanke på å gje ein brei presentasjon og dokumentasjon av prosjektet Jakta på det regionale mennesket. Den er delvis ein dokumentasjonsrapport utarbeidd for Møre og Romsdal fylkeskommune. Samstundes skal den også fungere som eit underlag for vidare arbeid med ein del av problemstillingane rapporten reiser. Prosjektet blir mellom anna presentert som artiklar. Ein av desse artiklane er delvis bygd inn i kapittel 9 i denne rapporten (jf. Båtevik, Olsen og Vartdal 2003). Prosjektet Jakta på det regionale mennesket er finansiert av Møre og Romsdal fylkeskommune og Noregs Forskingsråd. Prosjektet er eit delprosjekt i Områdestudien for Nord-Vestlandet som er ein av fleire områdestudiar organisert gjennom Regionalforskingsprogrammet. Vi har mange å takke. Det gjeld for det første dei som har stilt opp og vorte intervjua. Det gjeld også det to som gjennomførte første intervjurunda, det vil seie dei intervjua som føregjekk over telefon; Astrid Eide Stavseng og Dag Rune Kvalsund. Ein stor takk også til dei vi har hatt kontakt med på fylkeskommunen gjennom prosjektperioden. Dei har gitt oss mange nyttige tilbakemeldingar. Volda, juni 2003 Finn Ove Båtevik (prosjektleiar) Grethe Mattland Olsen Barbro Vartdal 3

4 4

5 Forord... 3 Kapittel 1. Innleiing... 9 Kapittel 2. Om undersøkinga Telefonintervju Kvalitative intervju Kapittel 3. Bakgrunnen til nøkkelpersonane Livsfase Oppvekst i Møre og Romsdal Utdanningsnivå og utdanningshistorie Arbeid og arbeidshistorie Flyttehistoriene oppsummert Oppsummering Kapittel 4. Å arbeide i Møre og Romsdal yrkeskarriere og tilpassingar på arbeidsmarknaden Karriere i Møre og Romsdal? Lokale og regionale arbeidsreiser Oppsummering Kapittel 5. Kvifor Møre og Romsdal? Grunnar for å bu der ein bur Tilknyting til stad Oppsummering Kapittel 6. Syn på eigen region lokal og regional identitet Lokal eller regional identitet? Identitet og val av stad å bu Å vere stolte av Nord-Vestlandet Oppsummering Kapittel 7. Kultur og andre opplevingar Kultur som det gode liv? Brukar dei tilboda? Til glede for heile fylket? Små versus store attraksjonar Deltaking på kulturarrangement i løpet av eit år Kulturpendling Oppsummering

6 Kapittel 8. Andre tilbod og regionale tilpassingar Organisert fritid Handleturar Ut for å ete? Oppsummering Kapittel 9. Det regionale mennesket Kva er eit regionalt menneske Kvifor er omgrepet interessant? Lokaliseringsstrategiar og kvardagsmobilitet Stasjonært byliv på Nord-Vestlandet På sporet av regionale levesett Regionale levesett eit komparativt sideblikk Drøfting Kapittel 10. Oppsummering Bakgrunnen til nøkkelpersonhushalda Å arbeide i Møre og Romsdal - yrkeskarriere og tilpassingar på arbeidsmarknaden Kvifor Møre og Romsdal? Syn på eigen region lokal og regional identitet Kultur og andre opplevingar Andre tilbod og regionale tilpassingar Jakta på det regionale mennesket Kapittel 11. Tre dimensjonar for vidare drøfting Merkevarer for Nord-Vestlandet Manglande opningar for å gjere karrierar ein hemsko for rekruttering av nøkkelpersonar? Det regionale mennesket Referansar Vedlegg spørjeskjema for telefonintervju

7 7

8 8

9 Kapittel 1. Innleiing Ei viktig utfordring i mange regionar i distrikts-noreg er ikkje berre å skaffe relevant arbeid til innbyggarane, men også å skaffe arbeidskraft med relevant kompetanse til ulike bedrifter, bransjar og næringar. Dette gjer det interessant å finne ut meir om hushald sine preferansar når det gjeld arbeid, bustad, sosiale og kulturelle tilhøve ved det lokalsamfunnet dei er busett, men også i forhold til regionen rundt, og då særleg dei regionale sentra. Kva er det som gjer staden og regionen interessant og attraktiv for dagens unge hushald? Kva var det som gjorde at dei valde å etablere seg her framfor andre stadar? Undersøkinga tek opp to problemstillingar. Den første er kva som legg grunnlag for rekruttering av det vi her kallar nøkkelpersonar i bedriftene. Kva gjer at dei ønskjer å etablere seg (bulyst) i eit geografisk landskap som på mange måtar kan kallast halvsentrale. Det geografiske landskapet er i dette tilfelle samansett av mellomstore byar og mindre regionale senter på Nord-Vestlandet, samt omlandet til desse. Spørsmålet om bulyst aktualiserer i ein slik samanheng mange tema knytt til eit komplekst sosialt landskap der arbeid, utdanning, deltaking i ulike fritidsaktivitetar og handtering av kvardagsliv er nokre stikkord. Den andre problemstillinga er meir avgrensa. Spørsmålet er kva den regionale dimensjonen har å seie når unge menneske, som er definert som nøkkelarbeidskraft, etablerer seg utanfor storbyregionane. I kva grad brukar dei tilboda regionen har, anten dette er knytt til arbeid eller fritid? Kva har tilboda som fins å seie for korleis dei opplever regionen der dei bur? Er den regionale dimensjonen viktig eller ikkje? Studien tek utgangspunkt i Ulstein-regionen, Molde- og Kristiansund-regionen. Dette er regionar og sentra med eit variert tilbod av både jobbar, offentleg og privat service og kultur. Dette gjer det mogeleg å studere kva slags trekk-kraft slike sentra har. Vi har studert unge vaksne i etableringsfasen. Fokuset er lagt på hushaldsnivå for å få fram preferansane til både kvinner og menn. Her er det hushald der ein eller to har flytta tilbake til heimstaden, hushald der vaksenpersonane er innflyttarar frå andre stader og unge hushald der vaksenpersonane har budd på staden heile livet. 9

10 Dei haldningar og handlingar personane i hushaldet har i etableringsfasen er eit kritisk punkt med tanke på ulike regionar sin tilgang på arbeidskraft og kompetanse. Vi set mellom anna søkjelys på i kva grad den regionale dimensjonen har vore viktig for etableringa. Ut frå dette har arbeidet vore formulert som jakta på det regionale mennesket. Det regionale mennesket kan definerast på ulike måtar og ei av utfordringane har difor vore å finne meir ut om ulike sider ved den regionale tilknytinga som den enkelte har valt (jf. drøftinga i kapittel 9). Eit eksempel er folk sine arbeidsreiser. Klart regionale hushaldstilpassingar vil ein finne mellom dei som etablerer seg som pendlarar. I tillegg til arbeid vil også det som skjer på fritida vere ein viktig del av livet til den enkelte og hushaldet. Dette kan ha ein regional dimensjon, ved at deltaking krev reiseaktivitet, men det kan også vere lokalt. I begge tilfelle vil det på ulike måtar påverke bulyst for dei som vel å busette seg til dømes på Nord- Vestlandet. 10

11 Kapittel 2. Om undersøkinga Undersøkinga er basert på ein kombinasjon av kvantitativ og kvalitativ metode. Det kvantitative materialet er basert på telefonintervju. Informantane vart intervjua på basis av eit strukturert spørjeskjema. Det kvalitative materialet er basert på besøksintervju. Informantane vart oppsøkte og intervjua vart gjennomført som ei samtale, basert på ein spørjeguide. Alle dei som hadde besøksintervju hadde tidlegare vore intervjua på telefon. Telefonintervju Telefonintervjua blei gjennomført våren Grunnlaget for desse intervjua vart i første omgang lagt i ei kartlegging av aktuelle arbeidsplassar i tre regionar; Ulstein-regionen, Molde-regionen og Kristiansund-regionen. Desse regionane består av i alt 21 kommunar, om ein legg Statistisk sentralbyrå si inndeling av Møre og Romsdal i økonomiske regionar til grunn. I denne undersøkinga har ein derimot valt å konsentrere seg om sentrumskommunar i kvar region, samt nokre kommunar som grensar til desse sentrumskommunane. Det vart såleis plukka ut bedrifter i ti kommunar. I Kristiansund-regionen vart kommunane Kristiansund, Frei og Averøy valt ut. I Molde-regionen vart kommunane Molde, Fræna, Gjemnes og Vestnes valt ut. I Ulstein-regionen vart kommunane Ulstein, Hareid og Herøy valt ut. I kartlegginga var det gjort ei vurdering av kva bedrifter som hadde behov for ein type kompetanse som dei må konkurrere om på den nasjonale arbeidsmarknaden. Utvalet var basert på oversikter på Internett, i telefonkatalogen og på grunnlag av opplysningar frå personar med oversikt over bedrifter i dei aktuelle regionane. Det vart lagt vekt på å få med næringar som var viktige i kvar region, som til dømes maritim industri i Ulstein-regionen eller oljeverksemda i Kristiansund. I tillegg vart det teke med arbeidsplassar som var representerte i to eller eventuelt alle dei tre regionane. Dette gjaldt til dømes kraftselskap, datafirma og bankar. Offentleg sektor var også representert med vidaregåande skular, høgskular og sentraladministrasjonen i kommunane. Det store fleirtalet av arbeidsplassane låg i sentrumskommunen i regionen, men det var også ein del bedrifter i omlandskommunane. 11

12 Møre og Romsdal fylke Kristiansund Molde Kommunar der bedriftene er lokaliserte Figur 2.1. Kartet viser kommunane der bedriftene i undersøkinga ligg. Bedriftene vart kontakta over telefon. Kontakten gjekk stort sett gjennom personalansvarleg. Vi informerte vedkomande om at vi ønskte kontakt med relativt nytilsette i bedriftene, i første rekkje tilsette i stillingar som bedriftene sjølve vurderer som nøkkelstillingar. Det vart presisert at dette kunne vere tilsette med høgare utdanning eller andre tilsette i stillingar der bedriftene må konkurrere om arbeidskraft på den nasjonale arbeidsmarknaden. I tillegg vart det understreka at vi helst ville snakke med personar som var tilsette i løpet av dei fem siste åra, samstundes som desse personane var under 40 år. Bedriftene skulle opplyse namn, stilling, arbeidsstad og eit telefonnummer som gjorde at vi kunne nå vedkomande på arbeid. Samstundes vart det klarert at vi kunne ta kontakt med dei for eit intervju i arbeidstida. Bedriftene var imøtekomande. Vi fekk stort sett dei opplysningane vi ønskte. I eit par tilfelle vart det sagt at namneliste skulle kome, utan at dette skjedde. Ein del andre opplyste at dei ikkje hadde tilsette som oppfylte dei kriteria vi hadde sett. Det siste gjaldt særleg mindre bedrifter. Denne rundspørjinga blant bedriftene resulterte i knapt 180 namn. Målsetjinga var å intervjue i overkant av 100 av desse personane. Det å ha fleire namn enn kva vi strengt tatt hadde bruk for gav ein del fridom. Vi kunne 12

13 legge vekt på å få til ei rimeleg lik fordeling mellom dei tre regionane, unngå veldig skeiv kjønnsfordeling og få fram ei god fordeling mellom ulike næringar. I tillegg var vi ikkje avhengig av å kome i kontakt med alle personane på lista. I tilfelle nokon var sjukmeldt, på lange tenestereiser eller på anna måte var vanskeleg å få tak i, kunne vi intervjue andre i same næring. Berre to nekta å vere med på undersøkinga. Det vart til saman gjennomført 113 intervju. To av dei gjennomførte intervjua vart likevel utelatne frå analysane. Grunnen til det siste er at desse to personane budde utanfor Møre og Romsdal. Begge pendla til fylke. Den eine hadde fast bustad i ein storby. Den andre var i første del av ein tilbakeflyttingsprosess, der han hadde fått arbeid i Møre og Romsdal medan sambuaren heldt på å avslutte utdanning i ein anna del av landet. Dermed hadde også han bustadadresse utanfor fylket. Det kunne på mange måtar vere interessant å følgje opp kva som låg bak slike tilpassingar. Praktiske grunnar gjorde likevel at desse to likevel vart tekne ut av materialet. Fleire av spørsmåla var baserte på at informantane skulle vere busette i Møre og Romsdal. Dermed var det mange spørsmål desse to personane ikkje kunne svar på. Dette skapte støy i analysane. Dermed er opplysningane henta inn over telefon basert på 111 intervju, der 60 menn og 51 kvinner har svart på spørsmåla. Telefonintervjua vart gjennomført av to assistentar. Desse intervjua på grunnlag av eit strukturert spørjeskjema. Kvart intervju tok i gjennomsnitt om lag tjue minutt. Sentrale tema var tilpassingar på arbeidsmarknaden, fritidsaktivitetar og spørsmål om kva som gjer det attraktivt for unge hushald å etablere seg i Møre og Romsdal (jf vedlagt spørjeskjema). Forholdet mellom lokale tilbod og tilbod ein må reise lenger for å ta del i, er ein av dei raude trådane. Hushaldsperspektivet har vore brukt. Slik sett er det samla inn opplysningar om knapt 200 vaksne, i tillegg til dei barna som tilhøyrer hushalda. Dei fleste personane som blei intervjua var i alderen år, men nokre var også i slutten av tjueåra. Dei hadde stort sett vore tilsett på arbeidsstaden i mindre enn fem år. Dei som vart intervjua har det til felles at dei har arbeidsstaden i Ulsteinregionen, lengst sør i Møre og Romsdal, i Molde-regionen eller Kristiansundregionen. Dei fleste bur også i ein av desse regionane. Nokre få pendlar over regiongrensene, stort sett frå ein naboregion. Fleirtalet (56 prosent) bur i ein av dei tre største byane i fylket. Ein stor del av nøkkelpersonane bedriftene har peikt ut, er i eller har nyleg vore gjennom etableringsfasen. Dei fleste har avslutta utdanninga si og har gjerne vore i jobb i ein periode. 13

14 Utvalet speglar at ein er i industrifylket Møre og Romsdal, i og med at ein av fire er tilsett i industrien. Elles er ulike bransjar representert, som olje- og kraftbransjen, forretningsmessig tenesteyting og ulike former offentleg tenesteyting. Om lag tre av fire har ulike former for teknisk eller økonomisk utdanning. Dei er såleis eit stykke på veg representative for dei høgtutdanningsgruppene det er størst etterspurnad etter i fylket. Stillingsannonsane i regionavisene i fylket gjev i alle høve inntrykk av eit næringsliv med stort behov for arbeidskraft med slik bakgrunn. Ein del grupper er likevel underrepresenterte. Det gjeld kanskje særleg dei som arbeider innan undervisning og helsearbeid. Berre 15 prosent arbeider i slike næringar. Til gjengjeld er desse betre representert blant ektemakar og sambuarar til dei som blei intervjua, i og med at 30 prosent av yrkesaktive partnarar arbeidde i slike næringar. Kvalitative intervju I den kvalitative delen ynskte vi å utdjupe og supplere den kvantitative delen av undersøkinga (telefonintervjua). På bakgrunn av telefonintervjua har vi gjort eit strategisk utval på 17 nøkkelpersonar som vi har gjort kvalitative intervju med. I utveljinga av desse 17 nøkkelpersonane, la vi vekt på å få til eit utval der både kvinnelege og mannlege nøkkelpersonar var representerte, i tillegg la vi vekt på ei viss aldersspreiing i utvalet, sjølv om heile materialet er relativt ungt. Dernest var det viktig å få med nøkkelpersonar frå ulike næringar og med ulik yrkeserfaring, og det var viktig å få med folk frå alle tre regionane vi studerer. Det vart også lagt vekt på å få med hushald som var prega av klart regionale tilpassingar, og hushald som i stor grad i hovudsak opererte på den lokale arenaen. Då vi kontakta nøkkelpersonane med førespurnad om å få gjere eit kvalitativt intervju, spurte vi samtidig om mulegheitene om å få kome heim til vedkomande og mulegheitene for å gjere parintervju med dei av nøkkelpersonane som hadde partner. Dei aller fleste intervjua (12 stk.) gjekk føre seg i heimane til dei vi intervjua. I fem tilfeller intervjua vi nøkkelpersonen på arbeidsplassen. Dette vart gjort av praktiske grunnar. Dels hadde det samanheng med at den vi skulle intervjue ikkje hadde høve til å stille opp på andre tidspunkt enn der og då, og då syntest vi det var betre å gjere intervjua på arbeidsplassen enn kanskje å ikkje få intervjue vedkomande. Dels kunne det ha å gjere med at intervjupersonen ikkje ynskte besøk i heimen. Ei ulempe med å gjere intervjua på arbeidsplassen var at det utelukka at partneren kunne vere til stades under intervjuet. 14

15 Av dei tolv intervjua som vart gjort i privatheimar, var sju parintervju og fem individuelle intervju. Dette hadde samanheng med at ikkje alle hadde partner, medan nokre partnerar var på arbeid eller av andre grunnar ikkje var til stades då intervjuet vart gjort. Sjølve intervjuet Som sagt vart dei fleste av dei kvalitative intervjua gjort i heimane folk, og dei fleste intervjua varte i 1-1 ½ time. Kvalitativ intervjuing tek utgangspunkt i samtalen (Fog 1994). Det ideelle ustrukturerte intervjuet skal kunne fungere som ein triveleg samtale, som også kan opne for improvisasjon og medverknad frå den som vert intervjua (Almås 1990). Som ei innleiing og for å få i gang samtalen starta vi kvart intervju med å gå igjennom ein livsløpskalendar. Livsløpskalendaren var ei hjelp for intervjupersonane til å sjå tilbake på si eiga utdannings- og arbeids- og flyttehistorie så langt i livet. Ved gjennomgang av livsløpskalendaren tok vi også opp spørsmål knytt til etablering av samliv, familie og eventuelle barnefødslar. For oss har kalenderen fungert som knaggrekke over viktige hendingar i intervjupersonane sitt livsløp. Men det aller viktigaste med ein slik gjennomgang var likevel at det var ein mjuk start på den gode samtalen. Dei 17 kvalitative intervjua våre har vore ustrukturerte i den forstand at vi ikkje har spurt spørsmål med faste svaralternativ. Til hjelp med å styre samtalen utarbeidde vi ei temaliste på førehand. Den inneheldt spørsmål knytt til eigen oppveks, så ein sekvens om kva val ein sto overfor og kva tankar og refleksjonar intervjupersonane gjorde då dei valde å etablere seg der dei no bur. Vi tok her opp kva som kunne tale for eller imot at dei valde å etablere seg akkurat der. Hadde dei vurdert andre stadar i kommunen, regionen, ja elles i landet for den saks skuld. Var det visse kvalitetar dei som såg ved Møre og Romsdal, kommunen, regionen eller lokalsamfunnet dei budde i som hadde vore særleg utslagsgivande når avgjerda skulle takast? Vi kom også inn på meir kjenslevare spørsmål knytt til om etableringa kunne ha vore eit konflikttema innanfor hushaldet. Spørsmålet var om det var like mykje å vinne på etableringa for alle i hushaldet. Deretter gjekk vi inn på korleis intervjupersonane og deira familie organiserer kvardagen, med arbeid, fritidsaktivitetar, husarbeid og oppfølging av ungar. Her var det viktig å få fram korleis folk vurderte oppvekstvilkåra på staden, i kommunen eller i regionen. Eit sentralt tema i intervjua viste seg å verte syn på eigen region. Intervjupersonane hadde reflekterte syn på staden og regionen dei budde i. Dei kom inn på kva dei var stolte av og kva dei ikkje var stolte av i området. Eit interessant uttrykk for dette er kva folk viser fram når dei har besøk frå andre 15

16 delar av landet. Like så kom dei inn på folkelynne og kva som kjenneteiknar folk som bur i dei ulike regionane i fylket. Ein lengre sekvens i intervjua var via arbeidsliv og yrkeskarriere. Vi var opptekne av arbeidsreisene til folk; kor langt reiser folk til og frå jobb og kor langt dei kunne tenkje seg å pendle om dei ein gong ville eller måtte skifte jobb. Med andre ord kor langt gjekk folk sin pendlingsradius? Korleis hadde nøkkelpersonane vurdert arbeidslivet i regionen og høva til å skifte jobb når dei etablerte med hus og heim på dei ulike stadane? Og syntest dei arbeidslivet i Møre og Romsdal var konkurransedyktig når det gjaldt lønnsforhold, høve til fagleg oppdatering osv. i forhold til arbeidslivet i storbyane og andre plassar i landet? Deretter gjekk samtalen over til folk si fritid og kulturliv. Kva var nøkkelpersonane og deira partnerar og barn opptekne av på fritida? Var dei godt nøgde med dei tilboda som fanst, kunne dei tenkje seg å engasjere seg i noko sjølve? Kor vidt reiste dei for å ta del i ulike aktivitetar og i kva grad nytta dei seg av kulturlivet i regionen eller andre stader? Kva tilbod kunne vere aktuelle i andre livsfasar? Kva betydde det for dei at ulike kulturtilbod fanst sjølv om dei ofte på grunn av småbarnsfasen ikkje kunne nytte alt dei ville? Intervjua vart så avrunda med refleksjonar kring det gode liv og korleis dei såg for seg framtida. Kva var det gode liv for nøkkelpersonane og familiane deira? Syntest dei at dei levde i tråd med eigne idear om kva som for dei var det gode liv, og dei måla som var viktige å realisere då dei skulle velje stad å bu? I alle dei 17 intervjua var vi to forskarar til stades. Slik forskartriangulering (Almås 1990), viste seg å vere viktig for å sikre pålitelege opplysningar, fordi vi har kunna diskutere og analysere intervjua i samarbeid. Og det har vore viktig for relevansen, det vil seie å halde fokuset gjennom intervjusituasjonen og i analysearbeidet i undersøkinga. Det å vere to forskarar til stades viste seg også vere eit viktig for å få til ei god og avslappande atmosfære, som er så viktig for å oppnå kontakt mellom forskar og intervjuperson i kvalitative intervju. Her kom det også godt med at vi hadde god erfaring frå liknande intervjusituasjonar frå andre undersøkingar. Intervjua der partneren til stades var særleg interessante. Dette fordi vi då kunne observere diskusjonane imellom desse to. Vurderte dei same forhold likt, eller kunne vi finne kjønnsforskjellar i ulike syn. Vi opplevde i liten grad at dei hemma kvarandre i intervjusituasjonen. Derimot opplevde vi at dei var realistiske og refleksive i forhold til hendingar i livet. På mange måtar var dei indirekte og i fellesskap med på å drøfte kor pålitelege eigne og den andre sine utsegner var. I moderne livshistorier er indre refleksjon framtredande 16

17 (Gullestad 1996). Når folk gjennom kvalitative intervju presenterer sin livshistorie får vi både faktaopplysningar og fortolkingar. Når ein besøker folk heime får ein god innsikt i kva slags liv folk lever. For det første får ein innsikt i kvar dei bur reint geografisk, korleis landskapet og naturgjevne forhold er på staden dei bur og i det nære omland. Ein får innsikt i korleis dei har utforma heimen sin og kva levekår som let seg realisere i form av materiell standard. Eit fleirtal av dei vi vitja, var busett i einebustader med inventar som vitna om god økonomi. Dette gav oss ikkje berre forståing av at dei hadde god råd, men også at det eksisterer ein kultur for å investere mykje i det å bu. Dette er igjen nyttig bakgrunnsinformasjon når ein skal vurdere lysten til å prioritere å bruke pengar på kultur. Ein fekk også innblikk i kommunikasjonsmessige forhold og kva det betyr for folk å skulle forflytte seg i det lokale og regionale landskapet i arbeidssamanheng så vel som på fritida. Ein får med andre ord innsikt i folk sin fysiske mulegheitsstruktur. Som besøkande kan ein observere korleis andre har det i heimen, difor opnar det å besøke andre sine heimar ei stor mulegheit til ein djupare innsikt i kva slags liv folk lever. I følgje Gullestad (2000) står heimen i ei særstilling som kulturelt uttrykksmiddel her i Noreg. Heimen er privat og representerer på mange måtar folk sin livsstil og identitet sett i system. Biletleg tala kan dette uttrykkjast med: kom heim til meg, og eg skal vise deg kven eg er. Slik sett kan besøk i folk sine heimar utfylle biletet av kven folk er og korleis dei har det. Analyse av kvalitative funn Et fremtredende trekk ved den kvalitative forskning er analysens fremtredende plass gjennom hele forskningsprosesen, også under materialoppbygginga. Analysen er ikkje noe som bare utarbeides i en eller to faser, den formes for eksempel under intervjuing, materialbehandling og formidling Holter 1996:14 Slik sett har analysen av dei kvalitative intervjua ikkje berre føregått under utskriving av intervju på kontoret, men like mykje i diskusjonar mellom forskarane på prosjektmøte eller på feltarbeid på bilturar til og frå intervjua. Korleis presenterer vi så den kvalitative innsikta utover i rapporten? Kvalitativ innsikt kan ikkje settast opp i tabellform, og slik sett vert dette gjerne ein kunnskap som ikkje er like synlege som forhold som kan kvantifiserast. Utover i rapporten vil innsikta frå dei kvalitative intervjua verte presenterte dels som 17

18 utfyllande kommentarar til tabellar utforma på bakgrunn av telefonintervjua, dels som korte livshistorieutdrag og dels som sitat. 18

19 Kapittel 3. Bakgrunnen til nøkkelpersonane Nøkkelpersonane er mellom anna plukka ut på bakgrunn av dei representerer arbeidskraft der bedriftene må konkurrere på ein nasjonal og kanskje også i enkelte tilfelle internasjonal arbeidsmarknad. Dette er likevel ikkje det same som at dei rekrutterer nøkkelpersonane frå andre stader. Nokre kan vakse opp i fjæresteinane i Kristiansund eller andre stader i Møre og Romsdal. Dei har kanskje vore andre stader for å ta utdanning og for å arbeide. Andre har følgt ein annan veg fram før dei vart rekrutterte til ein arbeidsstad på mørekysten. Det blir hevda at klassemessig, familiemessig eller geografisk bakgrunn ikkje gir den same selekterande og strukturerande hjelp som tidlegare (Ziehe 1989). Den utvida mulegheitshorisonten som følgjer den kulturelle moderniseringa gjer oss meir fristilte tradisjonar og gamle fortolkningar, men vi har ikkje den fastheit og forutsigbarheit som låg i å følgje tradisjon og nedarva sosiale normer i livets mange spørsmål. Avgjersler blir i aukande grad eit individuelt ansvar når tidlegare tiders erfaringar og standardar ikkje er relevante å bruke. Slik er det til dømes i dag når det gjeld spørsmål om kva ein skal satse på når det gjeld utdanning, jobbkarriere og busetnad. Kva er rett for meg, korleis vil eg leve mitt liv, kven vil eg dele det med og kva skal vi satse på? Det å kunne planlegge og forutsjå framtida har blitt vanskelegare for dagens unge hushald. Den kulturell fristillinga er dobbelsidig ved at den set oss friare frå tradisjonar og skaper større mulegheiter for forandring, samtidig som den også fører det til større usikkerheit blant folk. I denne delen av rapporten teiknar vi eit bilete av bakgrunnen til nøkkelpersonane. Det blir gitt eit riss av bustad-, utdannings- og arbeidshistoria deira. For at dette biletet skal bli mest mogeleg komplett, er det nødvendig å sjå desse nøkkelpersonane som ein del av eit hushald. Sjølv om dei som er intervjua ikkje sjølve har vakse opp i fjæresteinane i Kristiansund, har kanskje ektemaken eller sambuaren gjort det. Livsfase Nøkkelpersonane tilhøyrer ein kategori som kan kallast unge vaksne. Dei har vore gjennom den delen av livet der utdanning ofte er hovudaktivitet. Dei fleste har også avslutta den mest aktive flyttefasen. Fleirtalet er inne i ein fase av livet der dei er i ferd med å etablere seg. Mange er kome langt i denne etableringsfasen. Dei er i arbeid, dei fleste har kjøpt seg hus eller leilegheit (82 prosent), meir enn tre av fire (77 prosent) er gifte eller sambuande og eit fleirtal av hushalda består både av vaksen og barn (69 prosent). Dei fleste var mellom 30 og 40 år. Berre ti prosent var i siste halvdel av 20-åra. 19

20 Oppvekst i Møre og Romsdal Hushalda omfattar i alt 196 vaksen personar, 96 kvinner og 100 menn. I dette kapitlet brukar vi i nokre tilfelle opplysningar som omfattar alle desse 196 personane, i andre tilfelle opplysningar som berre omfattar dei 111 nøkkelpersonane. Sjølv om Ziehe hevdar at moderne menneske i større grad enn føregåande ættledd er meir fristilte, er tilknytinga til geografisk område ikkje uvesentleg for kvar mange vel å busette seg. Dette gjeld også dei som er rekna som nøkkelpersonar for bedriftene i Møre og Romsdal. Tabell 3.1. Vaksne hushaldsmedlemer etter kjønn og bustadkommune. Prosent. Bustadkommune Menn Kvinner Alle Oppvekstkommune Anna kommune I alt N Det er knapt halvparten av personane i hushalda som bur i den kommunen der dei sjølve har vakse opp. Koplinga til heimlege trakter er i høgste grad til stades. Det er likevel relativt mange som er nykomarar til kommunane. Tilflyttardelen er størst blant kvinnene, noko som også er vanleg for blant befolkninga elles. Spørsmålet er om desse nykomarane har kome langvegs frå, eller om dei også har slått seg ned på kjende trakter. Tabell 3.2. Vaksne hushaldsmedlemer etter kjønn og oppvekstregion. Prosent. Bustadregion Menn Kvinner Alle Oppvekstregion Anna region I alt N Tilknytinga til områda dei bur i blir enno tydlegare når ein løfter blikket frå kommune til region. Rekrutteringa frå eigen region er viktig, anten nøkkelpersonen sjølv har vakse opp i regionen eller at den nøkkelpersonen har valt å dele livet med, lokkar han eller henne til regionen. Knapt tre av fem har vakse opp i den regionen der dei har busett seg. Også her er andelen lokale menn noko høgare enn lokale kvinner. 20

21 Tabell 3.3. Vaksne hushaldsmedlemer etter kjønn og oppvekstfylke. Prosent. Bustadfylke Menn Kvinner Alle Oppvekstfylke Anna fylke I alt N Tilknytinga blir enno sterkare når oppvekstfylke er analyseeininga. Tre av fire vaksne medlem av hushalda har vakse opp i Møre og Romsdal. Tilknyting til fylket er såleis heilt klart eit viktig element i rekrutteringa av nøkkelpersonar til næringslivet i denne delen av landet. Prosent Oppvekstkommunen Oppvekstregionen Oppvekstfylke Ingen Ein Begge Figur 3.1. Prosent av hushalda der ingen, ein eller alle er busette i oppvekstkommunen, oppvekstregionen og oppvekstfylke. 1 Tilknytinga til fylket blir enno tydlegare på hushaldsnivå. I ni av ti tilfelle har minst ein av dei vaksne i hushaldet hatt heile eller delar av barndomen og ungdomen i Møre og Romsdal. Det er såleis berre kvar tiande nøkkelperson som tilhøyrer hushald der ingen av dei vaksne er knytt til fylket gjennom eigen oppvekst. Slik sett er den eksterne rekrutteringa låg. Dersom ein snur på det, er innslaget av nykomarar til fylket ein viktig del av biletet. For kvart tredje hushald er ein av hushaldsmedlemane frå eit anna fylke. For regionane er nyrekrutteringa enno større. Nesten tre av fem etableringar betyr rekruttering av minst eitt hushaldsmedlem frå andre regionar. Fleirtalet av hushalda har 1 Det er berre topersonhushald som kan kome i kategorien der ein av dei vaksne i hushaldet har vakse opp i oppvekstkommunen, oppvekstregionen og oppvekstfylke. Dersom dei som tilhøyrer eit einpersonhushald til dømes har vakse opp i Møre og Romsdal fylke, er dei registrert i kategorien begge. 21

22 minst eit medlem blant dei vaksne som ikkje har vakse opp i regionen der dei bur. Tilknyting til fylket er såleis viktig for rekrutteringa av nøkkelpersonar til viktige posisjonar i næringslivet i fylket. Samstundes gjev denne rekrutteringa også ein del nykomarar som følgje av at dei som har vakse opp i fylket hentar ektefellar utanfor fylket. Nykomarhushalda er få. Dei har også eit anna lokaliseringsmønster enn dei andre hushalda. Det er først og fremst dei største byane i fylket som rekrutterer hushald der ingen av vaksenpersonane har tilknyting til fylket frå før. Likeeins rekrutterer dei største byane også i større grad hushald der ingen har vakse opp i regionen der dei no bur. I kvart tredje nøkkelpersonhushald i dei større byane var det ingen av vaksenpersonane som hadde vakse opp i regionen der dei hadde etablert seg. I dei andre områda var det same tilfelle for færre enn kvart sjette hushald. Utdanningsnivå og utdanningshistorie Nøkkelpersonane representerer ikkje noko gjennomsnitt av befolkninga med tanke på utdanning. Dei er plukka ut frå dei stillingane dei har, stillingar som ofte krev formell utdanning. Dei fleste av dei har teke utdanningsvegen inn på arbeidsmarknaden. Utdanninga dei har teke er ofte ein føresetnad for den stillinga dei har i dag. Tabell 3.4. Utdanningsnivå blant nøkkelpersonane sjølve og blant deira sambuarar/ektemakar. Prosent. Utdanningsnivå Nøkkelpersonane Sambuarar/ektemakar Vidaregåande 4 26 Inntil 4 år i høgskule/universitet Over 4 år i høgskule/universitet Uoppgitt 2 I alt N Nesten alle nøkkelpersonane har utdanning på høgskule- eller universitetsnivå. Meir enn kvar tredje har også høgare utdanning på meir enn fire år. Dette er sivilingeniørar, siviløkonomar og folk med hovudfag eller doktorgrad. Heller ikkje sambuarane eller ektemakane til nøkkelpersonane representerer noko gjennomsnitt av befolkninga. Utdanningsnivået blant ektemakar og sambuarar peikar i retning av at det er snakk om mange hushald der det i mange tilfelle er to som har høgare utdanning. Dette var tilfelle for 69 prosent av topersonhushalda. I 18 prosent av tilfella hadde begge teke høgare utdanning på eit nivå som krev meir enn fire år. 22

23 Å velje ei høgare utdanning kan oppfattast som eit middel dei unge nyttar for å finne seg sjølv, på den måten at dei søkjer utdanningar som dei trur passar deira interesser og som kan reflektere kven dei er eller ynskjer å vere (Wiborg 2000). Mange flyttar for å ta utdanning. Det er likevel ikkje meir enn 53 prosent av alle dei vaksne i hushalda som har budd utanfor Møre og Romsdal medan dei var i utdanning. Blant dei som er busette i utanfor dei største byane var det faktisk berre 44 prosent hadde budd utanfor fylke i samband med utdanninga. Arbeid og arbeidshistorie Dei fleste av nøkkelpersonane har vore tilsette på ein anna arbeidsstad før dei tok arbeid der dei jobba våren 2002 (92 prosent). 2 Den jamne nøkkelperson er likevel i liten grad prega av karriereflytting på ein nasjonal arbeidsmarknad. Berre to av fem har vore i arbeid utanfor eige fylke. Delvis handlar dette om at ein opererer på delar av arbeidsmarknaden der det er svært gode forhold for å gjere karriere i ein og same region. Skipsindustrien er eit døme på dette (jf. kapittel 4). Dette kan likevel ikkje vere heile sanninga. Ein god del av nøkkelpersonane arbeider innan næringar der det ligg godt til rette for å gjere karriere også i andre delar av landet. Flyttehistoriene oppsummert Kor mange av nøkkelpersonane har budd utanfor Møre og Romsdal i løpet av eiga flyttekarriere? Sjølv om fleirtalet av nøkkelpersonane har i arbeidshistorie som knytt til fylket, viser samla flyttehistorie at mange har budd utanfor fylket i kortare eller lengre periodar. Tabell 3.5. Nøkkelpersonar etter kjønn og flyttestatus. 3 Flyttestatus Menn Kvinner Alle Budd i Møre og Romsdal alltid Tilbakeflyttarar til fylket Nykomarar i fylket I alt N Den lokale og regionale tilknytinga er eit svært framtredande element blant dei som går inn i nøkkelposisjonar i arbeidslivet i Møre og Romsdal. Sjølv når ein ser på oppvekst, utdanning og arbeidskarriere under eitt, er det såpass mange som ein av tre som har budd i fylket heile tida, medan 45 prosent er 2 Arbeidshistorie er berre kartlagt for nøkkelpersonane sjølve, ikkje for dei andre i hushaldet. 3 Dei som er budd i Møre og Romsdal alltid, kan ha flytta innan fylket. 23

24 tilbakeflyttarar og 21 prosent er nykomarar. 4 Kvinnene har i større grad enn mennene budd utanfor fylke. Først og fremst er det fleire kvinner enn menn som ikkje har vakse opp i fylket. I tillegg har kvinnene som har vakse opp i fylket i noko større grad enn mennene hatt ei utdannings- og arbeidskarriere som gjer at har budd utanfor fylket. Tilknytinga til fylket kjem også til uttrykk ved at berre sju prosent har planar om å flytte frå fylket, anten i løpet av dei næraste åra eller på sikt. Det er ein del forskjellar i rekruttering av nøkkelpersonar mellom dei største byane og dei andre kommunane. Medan halvparten av mennene i utvalet er busette i ein av dei største byane gjeld dette 62 prosent av kvinnene. På same måte er nykomarane og tilbakeflyttarane overrepresenterte i dei største byane. Av dei bur i ein av dei største byane har 74 prosent tidlegare budd utanfor fylket. Tilsvarande i dei andre kommunane var 57 prosent. Når nykomarar og tilbakeflyttar i større grad enn andre etablerer seg i byane er det fleire forhold som påverkar dette. Kvinnene er i fleirtal blant nykomarane og tilbakeflyttarane. Desse kvinnene etablerer seg i næringar der arbeidsplassane ligg i byane. Hovudtyngda av skipsindustrien er lokalisert utanfor dei største byane. Dette er ei næring som rekrutterer fleire menn enn kvinner, også i nøkkelstillingane. I tillegg kan det vere uttrykk for at dei som er nykomarar og tilbakeflyttarar har andre preferansar ved val av stad å bu enn dei andre. Oppsummering Nøkkelpersonane er i stor grad etablerte folk, mange er gifte eller sambuarar og ein god del har også barn. Dei fleste har høgare utdanning, noko som ofte også er tilfelle for den dei er gifte eller sambuar med. Tilknyting til fylket er viktig for rekrutteringa av nøkkelpersonar til sentrale posisjonar i bedriftene. Dette er arbeidskraft der bedriftene ofte konkurrerer på den nasjonale arbeidsmarknaden. Dei som har vakse opp i andre fylke er i stor grad gifte eller sambuande med nokon frå Møre og Romsdal. Dette kan vere uttrykk for at det er vanskeleg å rekruttere andre enn dei som har tilknyting til fylket. Det kan også vere uttrykk for at bedriftene primært rekrutterer folk frå eige fylke. At den lokale tilknytinga har mykje å seie kjem også til uttrykk ved at nærare halvparten også bur i den kommunen der vakse opp. Ein del har også hatt lokale karrierar ved at både at dei ikkje har vore ute av fylket korkje i samband med utdanning eller arbeid. Desse er likevel i mindretal. Dei som har vore ute av fylket og deretter har kome tilbake for å etablere seg utgjer saman med nykomarane eit klart fleirtal blant nøkkelpersonane. Nøkkelpersonane kan 4 Det er mange tilbakeflyttarar i materialet, jamført med det som er vanleg om ein legg offisiell flyttestatistikk til grunn (Båtevik 2002). Ein av grunnane til dette, kan vere at utdanningsflytting er rekna med i våre tal, men ikkje i flyttestatistikken. 24

25 i liten grad karakteriserast som typiske karriereflyttarar. Eit klart fleirtal tek sikte på å halde fram å bu i fylket. Dette gjeld også ein stor del av dei hushalda som er nykomarar til fylket. 25

26 26

27 Kapittel 4. Å arbeide i Møre og Romsdal yrkeskarriere og tilpassingar på arbeidsmarknaden Dette kapitlet tek sikte på å seie noko om kva tilpassingar nøkkelpersonane har valt på arbeidsmarknaden. Nøkkelpersonane vart opphavleg plukka ut fordi dei representerte ein type kompetanse der bedriftene i Møre og Romsdal måtte konkurrere på den nasjonale arbeidsmarknaden om arbeidskrafta. Dette treng ikkje bety at dei som fyller desse stillingane i praksis opererer på ein nasjonal arbeidsmarknad, med mange jobbskift og mange interregionale flyttingar. Det er sjølvsagt nokre som kjem i denne kategorien, men fleirtalet av nøkkelpersonar har ei arbeidshistorie som er annleis (jf. kapittel 3). Karriere i Møre og Romsdal? Nøkkelpersonane er på mange måtar delt i synet på kva grunnlag det er for å gjere yrkeskarriere i Møre og Romsdal. For ein del er forholda for å gjere karriere rimeleg gode der dei bur. Andre gir uttrykk for at det å busette seg i fylket også har gjort at dei har gått ned i ambisjonsnivå i forhold til eiga yrkeskarriere. Stort grunnlag for å gjere karriere i eigen kommune eller region Kvinner region Menn region Kvinner kommune Menn kommune 0 % 10 % 20 % 30 % 40 % 50 % 60 % 70 % 80 % Heilt einig Litt einig Figur 4.1.Vurderingar av grunnlaget for å gjere karriere i eigen kommune eller region fordel på kjønn. 5 5 Nøkkelpersonane tok her stilling til konkrete påstandar. Påstanden om grunnlaget for å gjere karriere i eigen kommune var opphavleg formulert negativt. For å kunne samanlikne 27

28 Kvar tredje nøkkelperson peikar på arbeid som ei av ulempene ved å bu der dei bur (jf. kapittel 5). Dette er ofte knytt til grunnlaget for å gjere karriere. Fleire spørsmål kan melde seg, slik som tilfelle var for den kvinnelege økonomen; i kva grad er det anna arbeid om ein ønskjer å skifte beite, og kva er alternativa dersom ein misser jobben? Andre spørsmål kan vere: Kan ektefelle få eit arbeid som er meir relevant i forhold til eiga utdanning, i staden for det ho eller han arbeider med i dag? Det er altså fleire som føler at dei har gitt avkall på karrierevegar som elles kunne vore opne for dei, om dei hadde valt å busette seg andre stader. Nokre har medvite nedprioritert karriere, medan andre gjerne kunne tenkt seg meir armslag på arbeidsmarknaden, sjølv om dei har valt å bu der dei bur. Det er om lag halvparten som er heilt eller litt einige i påstanden om at det er stort grunnlag for å gjere yrkeskarriere i kommunen der dei bur. Kvinnene er dei som i minst grad opplever at dei lokale karrierevegane er opne. Om dei ser på regionen dei bur, det som dei sjølve definerer som kommunar i akseptabel reiseavstand frå eigen kommune, er det klart fleire som oppfattar grunnlaget for å gjere karriere som rimeleg bra. Det å tenke regionalt for å kunne gjere karriere er såleis ikkje ein ukjent tanke blant nøkkelpersonane. I kva grad dette blir oppfatta som tryggleiksnett eller som noko dei ønskjer å bruke aktivt er eit anna spørsmål. Sjølv om vi i svært liten grad avdekte konfliktar innan hushaldet i samanheng med kvar dei valde å etablere seg, kan det synest som om etableringa har medført at nokre av kvinnene i større grad enn mennene opplever å ha fått redusert sine karrieremulegheiter. Somme arbeider innanfor næringar der det svingar raskt i konjunkturane, og har på mange måtar tatt høgde for at desse svingingane set krav til at dei må vere fleksible også med omsyn til å arbeide andre stader i landet eller ta seg jobbar i andre næringar. Andre har utdanningar som berre gir ein nokre få relevante jobbar å velje i. Desse har ei open innstilling til å eventuelt måtte pendle over relativt lange avstandar om ein vert nøydd til det i framtida. Som eit døme på det siste er nøkkelpersonen busett i Ulstein-området, som såg med forventning på det planlagde fastlandssambandet innover mot Ørsta og Volda. Han såg det som ei utviding av arbeidsmarknaden både for seg og kona, at ein faktisk då kunne kome seg så langt som til Nordfjord på om lag ein og ein halv time. med påstanden om grunnlaget for å gjere karriere i regionen, er forteikna på svara snudd (jf. vedlagt spørjeskjema). 28

29 For somme er såleis arbeidsreisene ein måte å styrke grunnlaget for å gjere yrkeskarriere. For andre er derimot lange arbeidsreiser noko ein vil unngå. Ein del har prøvd pendling tidlegare i karrieren. Somme har gått lei og ynskjer ikkje å bruke lang tid på arbeidsreisene til og frå jobb. Fleire hadde til dømes har pendla frå øyane på Ytre Søre Sunnmøre til Ålesund, men har i dag slått seg til ro med arbeid i heimregionen. For somme har dette medført at ein har måtta redusere på eigne karriereambisjonar, andre har funne draumejobben innanfor ein kortare pendlingsradiusen. Også blant dei som bur om lag midt mellom Molde og Kristiansund, kan spørsmålet om pendling opplevast som urealistisk bruk av tid og krefter, anten alternativet er å reise nordover eller sørover: Det er jo eit stykke å køyre da, det spørs kva ein vil altså, om det er karriere eller om det er å heller ha dei timane heime saman med familien da, eller å gjere andre ting. Men utbetringar av kommunikasjonar påverkar folk sin radius og regionale innstilling. Vi hallar nok kanskje mest til Molde, det gjer vi. For sånn var det kan du seie i alle fall før Atlanterhavsvegen kom da, men både etter Krifast og Atlanterhavsvegen kom, har vi tatt ein og annan tur til Kristiansund også. Når grunnlaget for å gjere karriere er godt Blant dei som opplever at forholda for å gjere karriere er gode i fylket, er tilsette i skipsindustrien. I dei kvalitative intervjua kom det i mange tilfelle fram eit bilete der ein alt gjennom utdanninga tenkte på ei karriere i Møre og Romsdal. Fleire valde utdanning nettopp med tanke på å kunne bu på oppvekststaden og samtidig ha eit yrke som gav dei gode karrieremuligheiter lokalt. Ved å ta ingeniørutdanning i Ålesund kunne dei som var frå Ulstein-regionen oppretthalde jamn kontakt med miljøet heime gjennom studietida. Men også blant dei som valde sivilingeniørutdanning, kunne målet om etablering heime prege utdanningsperioden. Kontakt med heimbygda hadde dei ved å følgje med lokalavisa og vere heime i feriar. Å kome frå Ulstein-regionen opnar for å kunne kombinerer det å vere lokalpatriot og å gjere karriere: Eg har alltid vore litt sånn lokalpatriot, da.. Det er hovudsakleg at, ja når du har utdanning innanfor maritime næringar, så er det nesten verdens navle også. 29

30 Å vere lokalpatriot i tydinga av å ønskje å etablere seg heime har likevel ikkje hindra fleire av ingeniørane i utvalet vårt til å ta sin første jobb i andre delar av fylket eller i andre delar av landet. Dei framhevar likevel at når det gjeld eiga karriere ser dei absolutt fordelar ved å vere etablert på Ytre Søre Sunnmøre. Når ambisjonsnivået blir senka For ingeniørar i skipsnæringa er situasjonen på mange måtar unik. For andre yrkesgrupper er det ofte større fagmiljø og meir attraktive jobbar i sentrale strok. Å busette seg i Møre og Romsdal kan medføre at ein går ned i ambisjonsnivå. Blant dei som hadde starta yrkeskarrieren si i Oslo, var det fleire som opplevde forskjellane på arbeidsmarknaden der og i Møre og Romsdal, både på godt og vondt. Det er klart at dei som bur i Oslo, dei har meir karrierejag meir fokus på karriere. Vedkomande som var økonom, var oppteken av at arbeidsmarknaden i Oslo var meir allsidig enn i Møre og Romsdal. Det var til ei kvar tid fleire jobbar å velje mellom, både for seg sjølv og for ektefelle. Ektefellen var i dette tilfelle språkutdanna, noko som i heimfylket ikkje gav særleg andre alternativ enn den vidaregåande skulen. Arbeidsmarknaden i Oslo vart opplevd både som meir allsidig og tryggare. Ved å flytte til heimbyen, hadde både han sjølv og andre gitt avkall på karrieren. Han var ikkje aleine om ei slik vurdering. Ei kvinne med økonomisk utdanning, hadde mykje av dei same opplevingane. Ho starta karrieren i Oslo. Ho bar såleis med seg erfaringar frå ein større arbeidsmarknad der det var mange jobbar å velje mellom. Dette medførte også at folk skifta arbeid mykje hyppigare enn ho opplevde som vanleg på i det miljøet ho var ein del av no. Lite grunnlag for å gjere karriere var i seg sjølv likevel ikkje noko stor sett ut frå hennar situasjon per i dag. Frykta for kva som skulle skje dersom ho gjekk lei av den jobben ho hadde, var derimot verre. Kva slags alternativ hadde ho då? Dei som opplevde opningane for å gjere karriere i Møre og Romsdal, kunne like godt bu i ein av dei store byane som i bygdekommunane. Eit par busett i ein av byane, som tidlegare har budd i Oslo, var til dømes opptekne av at det å busette seg i Møre og Romsdal innebar reduserte opningar for å karriere og ein meir usikker jobbsituasjon. Han er tilsett i bank og ho er lektor i den vidaregåande skulen. Etter utdanning og jobb som rekneskapssjef i eit større firma i Oslo, fekk han tilbod om jobb i ein bank i ein av byane i fylket. Spørsmålet om å flytte tilbake til heimtraktene kom då opp tidlegare enn dei elles hadde tenkt. Det ordna seg med jobb for henne i den vidaregåande skulen i nabokommunen, 30

31 og seinare i byen. Denne jobben er meir usikker. Ho ville klart hatt både breiare og sikrare jobbmuligheiter om dei hadde budd i Oslo. Begge opplever at det er avgrensa med jobbmuligheiter sjølv om ein tek pendling med i vurderingane. Valet om å flytte heim innebar at dei gjekk ned i ambisjonsnivå i forhold til karriere, men dei vann mykje i forhold til kvardagslivshandtering. Barnehage, jobb og besteforeldre er i gangavstand frå heimen. Vi budde i Oslo i ei anna fase av livet. Ein var unge og hadde ikkje ansvar for andre enn seg sjølve. Å flytte tilbake til Oslo no og forvente at ein ville finne det same ville blitt ein nedtur. Vi ville ikkje ha kome tilbake til det vi drog i frå. Dei vurderte på eit tidlegare tidspunkt å flytte tilbake til Oslo, men slo det frå seg på grunn av høge bukostnader. Andre alternativ enn Oslo og heimtraktene har ikkje vore aktuelle for dei. Når fleire er villige til å senke ambisjonsnivået med tanke på eigen yrkeskarriere, er dette uttrykk for at det er andre forhold som gjer at dei flyttar til fylket (jf. kapittel 5). Dei etablerer seg i fylket, utan at dei opplever ikkje at interessante jobbane står i kø. Dette vert også stadfesta av kjelder innan industrien som mellom anna tok del i Bli med heimaksjonen. Det var mange med økonomisk kompetanse som var interessert i tilbakeflytting, men som møtte liten respons blant bedriftene. I slike tilfelle er det også ein del som flyttar til fylket utan at begge er sikra arbeid. Å flytte heim i samband med svangerskapspermisjon er ein strategi som fleire av nøkkelinformantane våre hadde nytta seg av. Dette opnar for ein meir trinnvis tilpassing til arbeidsmarknaden i dei tilfelle der berre ein av partane har hatt tilbod om jobb, på det stadiet dei tok avgjerda om å flytte. Nokre er også opne for at det kan ta lengre tid enn ein svangerskapspermisjon før det lagar seg med jobb: Eg tålte vel betre å gå arbeidsledig enn han dersom det skulle ta ei stund før det laga seg med jobb til begge. Sjølv kvinner med lange utdanningar kan kome som medflyttarar og først seinare ordne seg med arbeid etter eigne kvalifikasjonar. I slike tilfelle er tilknytinga til fylke og heimstad viktig for dei val hushaldet gjer, viktigare enn eiga karriere. 31