Difor vil eg no snakka vidare om samtalen vi alle kjenner til frå våre kvardagsliv.

Transkript

1 Solrun Samnøy: Samtale om vanen og viljen til å lytta. Skjervheimseminaret 2015 Evna til å delta i samtalar er grunnlaget for eit levande og sunt demokrati, der det breie lag av folket deltek og deler på å ha makt og innflytelse. Med dårlege kår for samtalen, vert demokratiet svakare. Risikoen for fleirtalstyranni aukar. Like eins risikoen for at politikk vert polemikk, som når ordskifte om alvorlege samfunnsutfordringar, vert handsama som talkshow og underhaldning. Politikarar med engasjement og mot til å ta ansvar for våre felles utfordringar, endar ofte opp med å bruka enormt med tid og krefter til å ta seg godt ut i overflatiske debattar. Visst går det an å vinna både debattar og stemmer ved å koma med sleivspark til den andre, eller ved å mistolka og ved å framstilla den andre som latterleg. Men misforståingar og latterleggjering er ikkje noko godt fundament for konstruktive diskusjonar fram mot løysingar på felles utfordringar, som til dømes handtering av klimaendringane. Velfungerande samtalar, derimot, kan avla ny innsikt og har kraft i seg til å setja mot i folk, og til å inspirera til deltaking og ansvar. Den gode samtalen er med på å skapa handlingsrom for dei involverte. Samtalen bidreg difor til å styrkja demokratiet, lokalt, nasjonalt og internasjonalt. Den offentlege samtalen har same grunntrekk som den daglegdagse samtalen me alle fører med dei me lever mellom. Ein kar som heiter Marshall Rosenberg har forska grundig på dette. I sitt arbeid har han vist at dialog har kraft i seg til å dempa konflikt og til å finna felles løysingar. Det er dei same mekanismane som gjer seg gjeldane, anten det er spenningar eller utfordringar i familiar, klasserom, på arbeidsplassar og i lokalsamfunn, eller alvorlege konfliktar mellom folk, som på Balkan og i Midt-Austen. Difor vil eg no snakka vidare om samtalen vi alle kjenner til frå våre kvardagsliv. Gode samtalar og godt naboskap har mange fellestrekk. Det er i sanning to av livets velsigningar. I møte med nokre menneske kjem dette av seg sjølv, både naboskapen og samtalen. Det er ganske vedunderleg! Med andre kan det vera vanskelegare å få samtalen, eller naboskapen, til å fungera. I blant får ein det rett og slett ikkje til. Det er nærliggjande å tenkja på dette som noko som har

2 med dei andre å gjera. «Eg har gode naboar», kan me sei, og framstilla det som eit objektivt faktum. Eller: «han er så god å samtala med». Som om me då fortel noko generelt om den andre. Mindre vanleg er det kanskje å uttrykkja seg slik at mi rolle kjem i sentrum, at eg snakkar om kor vidt eg er ein god nabo. Har du høyrt nokon snakka slik: «Eg er god nabo til han der nede og dei der borte, men eg er ikkje så god nabo for ho som bur der vest, eller for dei på nedsida av vegen.» Eller (har du høyrt noko sei): «eg er nok ikkje så god samtalepartnar for han». Kva gjer oss så til GODE samtalepartnarar? Samtale ordskifte dialog, det handlar om kommunikasjon mellom to eller fleire personar, som deler noko gjennom språket. Gjennom orda søkjer ein kontakt med kvarandre, for å utveksla opplevingar, synspunkt, meiningar, erfaringar og kunnskap. Når ein går inn i ein reell samtale, er ein open for å bli ørlite endra. «Kanskje den andre seier noko som gjer at eg ser litt annleis på saka enn før?» Samtalen kan ofte forvekslast med noko som liknar, nemleg ein situasjon der to (eller fleire) fører ordet vekselvis, men faktisk ikkje snakkar SAMAN. Rundt lunsjbordet på ein arbeidsplass, eller i ein TV-debatt, kan ofte monologane koma på rekkje og rad, der dei som deltek slett ikkje snakkar om det same. Det minner meir om parallelle sesjonar, men kanskje utan at dei som deltek registrerer at dei snakkar om heilt ulike saker. I ein oppheita debatt kan det fint henda at den eine ikkje høyrer etter det den andre seier, men i staden har merksemda på kva ein sjølv skal sei så fort ein får gripe ordet. Sjølv om ein kallar slikt ein samtale om eit tema, fører slike parallelle sesjonar oftast til at ein snakkar forbi kvarandre og misforstår kvarandre. Då aukar avstanden mellom dei involverte. Og ingen vert klokare. I sitt kjende essay "Deltakar og tilskodar" skriv Skjervheim om den tre-ledda samtalen. Der det er to subjekt, to deltakarar, som talar saman om eit og same tema. Og det er ein relasjon mellom dei to subjekta og tema det vert snakka om.

3 Når ein deltek i ein samtale, er det ikkje råd å vera tilskodar. Det er rett og slett umulig å stilla seg utanfor og vera objektiv til det ein sjølv snakkar om. Dersom to har eit felles tema ein er oppteken av, eit problem, eit dilemma, eller ei gleda, for den saks skuld, så er ein sjølv ein del av saka ein snakkar om. Til dømes når naboen og eg snakkar om den vegen me skal samarbeida om. Eg kan sjølvsagt observera korleis to naboar på hi sida av vatnet diskuterer sin veg. Men då er eg ikkje ein del av samtalen eller det som vert diskutert. Om ein stiller seg utanfor, som observatør heller enn deltakar, kalla Skjervheim det for ein to-ledda samtale. Den andre og hans utsegn vert eit objekt, som ein analyserer og vurderer. Og i den andre når han vert gjort til eit objekt, vaknar trongen til å forsvara seg, hevda Skjervheim. Heller ikkje dette skaper større forståing, innsikt og klokskap. Eit av kjenneteikna på ein reell samtale, er altså at partane lyttar til kvarandre. Ved å lytta til kva den andre formidlar, syner eg at eg anerkjenner den andre. Eg viser at eg faktisk ikkje veit kva den andre vil formidla, og difor ynskjer å høyra det. Eg signaliserer mi erkjenning av at eg ikkje frå før veit alt som er å vita om saka. Og for den andre, som opplever seg høyrt, som får anerkjenning for det han formidlar, er dette kanskje den tydelegaste meldinga om at han vert sett og teken på alvor. Og for å sitera Skjervheim: «Å ta den andre alvorleg er det same som å vera viljug til å ta hans meiningar opp til ettertanke, eventuelt diskusjon.» Der det er ulikskapar, interessekonfliktar og kanskje miskommunikasjon, er det å lytta til kvarandre konfliktdempande. At ein syner anerkjenning for kvarandre sin ståstad, er ein føresetnad for at ein saman kan leita etter løysingar. Å lytta til den andre sin versjon er difor mykje viktigare for at ein skal kunna leva godt saman, enn at ein er einige. For å kunna lytta, må ein altså vera audmjuk nok til å vedgå at det ikkje er sikkert eg veit alt som er verd å vita. Her må nok nokon kvar av oss vera på vakt mot dødssyndene. Hovmod og overmot kan lett få oss til å bli oss sjølve nok, og kjenna det tilstrekkeleg det eg sjølve er, kan, eller veit. Då treng eg ikkje lytta til den andre. Og så glir eg inn i den observerande og vurderande haldninga overfor den andre, som blir objektet.

4 Det er også vanskeleg å lytta når ein er FOR usikker på seg sjølv. Den som har mykje erfaring med å verta ignorert, kanskje til og med krenka, og stadig får for lite anerkjenning, kan vera svært usikker på seg sjølv. «Er eg verd å lytta til? Bryr nokon seg om å høyra? Er det relevant, det eg vil sei?» Ofte kjem ikkje dette ut som den usikkerheita det er, men forkledd som det motsette. Driven av tvilen på om nokon ser meg og om eg har noko å fara med, nyttar ein kvar anledning til å gjera seg gjeldande, utan å ha rom til å lytta etter responsen. Om ein då er i ordveksling med ein annan part, som heller ikkje lyttar, men berre førebur sitt motsvar, endar det gjerne med ein ordkrig, utan at nokon av partane forstår kvarandre betre etterpå. Snarare tvert imot. I møte med den skråsikre og bombastiske kan ein gjerne undra seg: «Kven er det eigentleg du prøver å overtyda?» Og kanskje den skråsikre fyrst og fremst prøver å overtyda seg sjølv, for å overvinna si usikkerheit. Det er ein kunst å skapa samtale ut av slike talestraumar. Rosenberg viser at dette også handlar om å vera i stand til å ta den andre sitt perspektiv, og til å lytta etter meir enn orda, til tausheita, til det den andre vel ikkje å sei, og til kjenslene bak utsegnene. Då kan ein gje anerkjenning til det den andre ER, også det som ligg under dei skråsikre formuleringane. Og slik kan ein ta brodden av den andre sitt markeringsbehov. Kunsten å skapa samtale av seriemonologar og talestraumar er vanskeleg, og det handlar om meir enn å få den andre til å kjenna seg sett og høyrt. For at det skal verta ein reell samtale, må eg greia å gje den andre anerkjennande respons, utan at eg forsvinn inn i den andre sitt univers, og vert eit objekt som ikkje får høve til å delta i det universet. Vi kjem ikkje forbi at det å skapa gode samtalar, tek tid. Det er faktisk uråd å ha gode samtalar, utan å ta seg tid til å lytta godt, reflektera, gje respons, og så lytta igjen. Og her kan me koma i klemme, i vårt samfunn. For i vårt tilvære har det snike seg inn ei livsløgn som seier noko om at vi har så lite tid. Og då kjem eg til vanen. «Vanen er vår andre natur», brukte mi mormor å sei. Når noko vert ein vane, vert det automatisert, og då krev det mindre av oss.

5 Folkeskikk handlar mykje om vanar. I fylgje Ivar Aasen si ordbok, handlar folkesikk om å lempa seg. Då er det ein føresetnad at ein er klar over kva den andre ynskjer og treng. Då må ein faktisk gjera det å LYTTA til ei vanesak. Her kjem også viljen inn. Det å endra vanar, eller å bryta med uvanar, for den saks skuld, er ei vilje ak. Det er utruleg kva folk kan få til dersom VILJEN vert aktivert, og ein verkeleg går inn for å få til ei endring. Eg har høyrt forskarar om vanar sei at dersom ein går systematisk til verks og set viljen inn på å endra sine daglege rutinar, så går det ikkje meir enn tre-fire veker før vanen har overtatt og ein kan setja viljen inn på noko anna. Vel, det kjem nok an på kor kompleks den er, vanen ein skal endra. Det er lettare for meg venja meg til å kjeldesortera avfallet enn det å venja meg av med å avbryta mannen min før han har snakka ferdig. Men om ein verkeleg VIL verta god til å lytta, så er eg overtydd om at også pratmakaren med den mest inngrodde uvanen til å avbryta andre, også kan venja seg til å lytta. Med det kjem eg attende til den offentlege samtalen. Eg vil hevda at sentralt i demokratiopplæring er å læra å vera ein samtalepartnar, ein må venja seg til å lytta. For å ha demokratisk innflytelse er det ikkje nok at ein kan fylgja sin eigen tanke og uttrykkja den. Ein får ikkje automatisk innflytelse ved å ta ordet og visa seg fram. Ein finn ikkje dei beste løysingane den vegen. Ein må også vera interessert i korleis det ein seier vert oppfatta av andre, og ein må kunna forhalda seg til det. Dette handlar ikkje om sjølvsensur eller manglande mot til å stå for sine meiningar. Det handlar om evna til å ta perspektivet til andre deltakarar i samtalen. Om å ha for vane å lytta. Og gjennom aktiv lytting koma i posisjon til å påverka og finna løysingar. Takk for merksemda!